موقعیت مسجد دو مناره : مسجد دو مناره سقز واقع در محله میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر ؛ یعنی نارین قلعه ، و در واقع در بافت قدیم شهر ، در خیابان امام خمینی و پشت حسینیه سقز ، قرار دارد . این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است . از طرف شمال به یک کوچه سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به یک گذرگاه چهار متری ، و از طرف شرق نیز به یک کوچه یک متری محدود است . این مسجد در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبتی ۲۶۰۰ ، جزء آثار ملی کشور به ثبت رسید.

ارزش تاریخی مسجد : بنای مسجد طبق روایات محلی ، به زمان شیخ حسن مولان آباد ، از عرفای حکیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه ، بر می گردد . هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد  وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد . در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد ، مسجد شیخ حسن مولان آباد می گویند . از نشانه ها و دلایل صحت این مدعا ، این است که در این سفر ،نادرشاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می دهد . این وسایل در حال حاضر ، در قریه مولان آباد ، که آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد . نگهداری می شود . همچنین ، یک جلد کلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن است ، و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد . همچنین با توجه به کاشیکاریهای این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد می توان به طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره افشاریه است ، و در دورانهای بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است .

شرح بنای مسجد : مسجد دو مناره سقز ، پلانی تقریبا مربع شکل دارد . در ساخت این مسجد ، از مصالحی مانند : خشت خام ، ملات گل ، سنگهای لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است . ورودی اصلی این مسجد ، در ضلع غربی قرار گرفته است . این در ورودی ، سر در آجری با بافت گره چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد ، که معرف دوره زندیه است . بعد از در ورودی ، یک دالان ارتباطی برای رسیدن به شبستان مسجد قرار دارد . ابعاد این دالان ارتباطی ، حدود ۳ در ۵/۳ متر است ، که از همین دالان به وسیله نه پله می توان به پشت بام مسجد رسید. پله های این راه ارتباطی ، بدین صورت ساخته شده اند که از چوبی جهت لبه پله استفاده نموده ، و برای ساخت پله ها پشت این لبه چوبی را به وسیله سنگهای لاشه ، خشت خام و اندودکاه گل پر کرده اند. شبستان مسجد دقیقا در ضلع شرقی این دالان قرار دارد ، که از طرق درگاه جداگانه می توان به آن را ه یافت . ابعاد این شبستان ، حدود ۱۰ در ۱۲ متر است .. سقف این شبستان با ارتفاع ۲ متر و ۸۰ سانتیمتر ـ همانند بیشتر مساجد آن محل ـ بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستونهای چوبی مشکل ، تکیه داده است . پشت بام این مسجد تا سال ۱۳۶۴ ،کاهگلی بود ؛ که در آن سال با همت اهالی محله ، اندود کاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد . قطر ستونهای این بنا در حدود ۳۵ سانتیمتر است . که بر روی پایه ستونهایی سنگی با همین قطر قرار دارند. در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی ، محراب مسجد جلب توجه می کند . این محراب ، بافت قدیم خود را که همان طاق هلالی باشد ، حفظ کرده است . البته به دلیل اینکه در سال ۱۳۷۸ همه مسجد گچکاری مجدد شد ، تغییراتی در تزیینات و مشخصه های آن به وجود آمد ؛ به طوری که امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود که بر بالای آن “ بسم ا….  الرحمن الرحیم ” با گچ ، قالب گیری شده است . در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا شکل محراب را دارند ، برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد ، تعبیه شده است . قطر دیوارهای این مسجد ،حدود یک متر و ۷۰ سانتیمتر است ، که در ضلع جنوبی و داخل محراب ، بوضوح می توان آن را مشاهده کرد . راز استحکام و پایداری بنا از دوره افشاریه تاکنون ، بدون تردید همین ضخامت و ستبری دیوارهای آن است . در ضلع شرقی شبستان ، شش تاقچه با اندازه های متفاوت قرار گرفته است ، که از ان برای نگهداری مصحفها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می شود .. در این ضلع ، همچنین یک در ارتباطی به اتاق در ضلع شرقی مسجد که برای انباری از آن استفاده می شود ، تعبیه شده است . در ضلع شمالی شبستان و در زمانهای قبل ، سکویی وجود داشت که احتمالا کاربرد آن برای این بود که بچه هایی که در نماز یومیه شرکت می کردند ، بالای آن نمازشان را به جا می آوردند و می توانستند امام جماعت مسجد را ببینند. این سکو در حال حاضر وجود ندارد . در این ضلع در سال ۱۳۷۹ ، شومینه ای ساختند که بیشتر جنبه تزیینی دارد . و از آن استفاده چندانی نمی شود در این ضلع شبستان بجز این شومینه ، دیگر هیچ گونه عنصر تزیینی ، همانند تاقچه یا عناصر دیگر ، دیده نمی شود . در ضلع غربی شبستان ، چهار تاقچه با اندازه های متفاوت ساخته شده اند ، که همان کاربرد تاقچه های ضلع شرقی را دارند . تاقچه هایی که از آنها نام برده شد ، به دلیل متاخر بودن گچکاری مسجد ، مشخصه بارزی ندارند که بتوان آن را بر شمرد . فقط ، تاقچه هایی اند معمولی با شکل تقریبا مستطیلی ، که البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یکنواختی بیش از حد خارج کرده اند . در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد ، دو اتاق دیگر نیز وجود دارد که در ادوار پیشین ، محل سکونت طلبه های دینی و محل درس خواندن آنان بود . در حال حاضر ، کاربری این دو اتاق عوض شده ؛ به طوری که یکی از اتاقها به وضو خانه تبدیل شده ، و اتاق دیگر نیز خالی مانده است . راه ارتباطی به این اتاقها ، از داخل شبستان است . از طریق اتاق اول ، می توان به اتاق دوم راه یافت . احتمالا ، از ایوان جلویی مسجد ، به عنوان مصلای تابستانی استفاده می شد . به دلیل اینکه این مسجد همانند اغلب خانه های این منطقه بر سطحی شیبدار بنا شده است ، معماران اولیه آن برای اینکه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا کنند .مجبور شدند در جلویی مسجد سکویی از سنگهایی لاشه با ارتفاعی در حدود ۴ تا ۵/۴ متر بنا نمایند ، و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی بنا کنند . ایوان جلوی مسجد ، دقیقا بر روی این سکوی سنگ چین ساخته شده است . ابعاد این ایوان ۸۰/۴ در ۱۶ متر می باشد . که با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در یک سطح است . این ایوان در ضلع غربی ، همانند خود مسجد ،در مجزایی دارد . بر بالای این در ورودی ، سر دری با بافت گره چینی آجر و کاشی هست ، که در آن عبارت : “ علی مدد”  نقش شده است . علاوه بر این در ورودی را می توان از طریق محراب و درهای جانبی آن ؛ یعنی از داخل شبستان مسجد ، به این ایوان راه یافت در ضلع جنوبی این ایوان ، شش ستون چوبی با سر ستونهایی دقیقا مشابه ستون و سر ستونهای داخل شبستان تعبیه شده است . که بار سنگین سقف ایوان را به دوش می کشند . کف این ایوان ، تقریبا ۵۰ سانتیمتر از کف شبستان اصلی مسجد پایین تر است . به همین دلیل ، ستونهای آن نیز در حدود نیم متر از ستونهای داخلی شبستان بلندترند . نکته قابل توجه در این ایوان ، این است که برای پوشاندن سقف آن ، از چوبهای یک پارچه ای به طول تقریبی پنچ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهای چوبی در این قسمت ، نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان به پایین مسجد ، تعبیه شده است . کل این مجموعه ایوان ، جلوی مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است . همین بافت جلویی مسجد ، آن را در میان مساجد منطقه کردستان و شاید هم ایران متمایز کرده است . در ضلع شرقی ایوان ، مقبره یکی از امامان جماعت مسجد ، به نام سید حکیم ، قرار دارد . مردم برای تبرک و زیارت ، هر روزه آنجا می روند.

 گلدسته های مسجد : موقعیت دو گلدسته بسیار زیبای این مسجد ـ که وجه تسمیه مسجد نیز شده اند ـ بدین صورت اسست که دو گلدسته در ضلع شرقی و غربی مسجد ، و دقیقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند . هر دو گلدسته ، به صورتی بنا شده اند که نیمی از آنها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد ، و نیمه دیگر آن نیز بیرون است. برای ساخت مناره ها در پی ، از سنگ استفاده شده و برای بدنه ، کلا آجر و کاشیهای معقلی رنگی به کار رفته است . این گلدسته ها با استفاده از کاشیهای معقلی و با نقوش زیبای هندسی ، تزیین شده اند . البته ، تزیینات کاشیکاری دو گلدسته ، متفاوت است . و در کل گلدسته ضلع غربی تزیینات بیشتری دارد. برای ورود به داخل گلدسته ها ، از پشت بام و از طریق دریچه کوچکی که با یک فرم در هر دو مناره تعبیر شده است ، می توان به داخل مناره ها راه یافت ، انتهای مناره ها با شش ستون استوانه ای کوچک و با ارتفاع تقریبی یک متر ، به سقف مناره ها منتهی می شود. ارتفاع گلدسته ضلع غربی از سطح پشت بام ، حدود ۵ متر و ۳۰  سانتیمتر است ، و۲ متر و ۸- سانتیمتر قطر دارد ، که با ۱۱ پله ، می توان به بالای آن راه یافت . گلدسته ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر ، و قطری حدود ۲ متر و ۶۰ سانتیمتر دارد ، که راه ارتباطی بر بالایی آن نیز از طریق ۱۲ پله ممکن می شود گلدسته ضلع غربی ، ۱۵ سانتیمتر به طرف کوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین مؤذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه محله برسد . اما در حال حاضر ، این رسم منسوخ شده است ، و مناره ها این کاربرد خود را از دست داده اند .

حوضخانه مسجد : حوضخانه این مسجد در منتهی الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده است . از طریق ۱۴ پله مرمرین سفید که در غرب مسجد ساخته شده اند ، می توان به آن راه یافت . این حوضخانه از نظر معماری ، اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد ، ساخته شده است . پلان کلی ساختمان هشت متر است ، که اضلاع چهارگانه ان در انتهای دیوارها  ، به وسیله چهار فیلپوش متوسط ،به سقفی گنبدی با قطر تقریبی ۵ متر منتهی می شود. برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد ، روزنه های مدوری تعبیه شده است . که براحتی روشنایی داخل حوضخانه را تامین می کند . در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی ، از سنگ و برای بدنه ، از آجر استفاده شده است . کف این حوضخانه ، سنگ فرش زیبایی دارد . در چهار طرف حوض نیز چند عدد سنگ خارای میان تهی برای نشستن کسانی که وضو می گیرند ،گذاشته شده است . شبکه آبرسانی حوض و آبریزگاهها در قدیم ، بدین صورت بود که آن کاریز به وسیله جوییهای سنگی ، به داخل حوض سرازیر می شد . این آب از داخل حوض نیز دوباره به وسیله جوییهای سنگی ، به ترتیب از آبریزگاهها عبور می کرد و در انتها ، به بیرون محوطه آبریزگاهها و حوضخانه سرازیر می شد . این شبکه در حال حاضر ، آبریزگاهها را شامل نمی شود . فقط حوضخانه از آب بسیار گوارا و روشن کاریز تغذیه می کند ، و در آبریزگاهها از آب شهری استفاده می شود . بنابر اظهارات معتمدان محل ، در کنار این حوض ، در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت که برای غسل کردن نمازگزاران و تطهیر اموات ، از آن استفاده می شد . این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاهها ، از بین رفت . در گوشه های دیوار این حوضخانه ، به تناوب هر شش ردیف آجر ، تیکه های چوب دقیقا به ضخامت  آجرها کار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار کند و از ترک خوردن دیوارها جلوگیری شود .

عناصر تزیینی : عناصر تزیینی به کار رفته در داخل این مسجد ، همان تاقچه های گچکاری شده ، شومینه ضلع شمالی ، شبستان و سرستونهای چوبی به کار رفته در مسجد است . دیوارهای بیرونی مسجد ، با استفاده از طاقنما های آجری تزیین شده است . در هر طاقنما ، مقدار زیادی شمسه کلوک معقلی ، به طور ساده یا چهار لنگه با ترکیب زیبایی به کار رفته است . از دیگر عناصر تزیینی ، سرو معقلی می باشد که همه این عناصر تزیینی . بر روی زمینه آجری با بافت ساده یا حصیری نقش شده است . کاشیهای معقلی که برای تزیین به کار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفید ، آبی ، زرد و سیاه است.

 کاربری بنا : درباره کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن ، باید ذکر کرد که از این مسجد از ابتدای ساخت ، به عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فرییضه پنجگانه نماز جماعت استفاده می شده است . همچنین ، طلبه های علوم دینی نیز برای طلب علم ، پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را کسب می کنند . همچنین ، از طرف سازمان میراث فرهنگی استان کردستان پیشنهاد شده است که از این مسجد در آینده ، به عنوان کتابخانه دینی و مذهبی نیز استفاده شود.

«کاخ سنگ سیاه» را اگر از نزدیک ببینید، شاید به سختی بتوانید باور کنید که این تکه سنگ های سیاه، بازمانده های کاخی هستند که یکی از باشکوه ترین کاخ های هخامنشیان به شمار می رفته است. تکه سنگ هایی که این روزها، کم کم به خرده سنگ های بی ارزشی تبدیل می شود که دیگر نشانی از تاریخ صدهاسال قبل ندارند. برای دیدن ته مانده های ستون های کاخ سنگ سیاه، باید به ۶۰ کیلومتری شمال شرقی بندر بوشهر سفر کنید؛ درست بر سر راه آسفالت شیراز به بوشهر و در ۱۲کیلومتری برازجان. جایی که ۱۱۰کیلومتر از جنوب شرق کازرون، فاصله دارد.

کاربری کاخ سیاه سنگ : با راه اندازی ناوگان دریایی در زمان فرمانروایی پادشاهان قدرتمند هخامنشی، جلگه برازجان اهمیت زیادی پیدا کرد و به همین دلیل، کاخ های سه گانه ای به نام های سنگ سیاه، چرخاب و بردک سیاه در این منطقه ساخته شدند. علت انتخاب این جلگه نزدیکی آن به خلیج فارس و امکان تسلط بیشتر بر راه های تجاری منطقه و تحت نظر داشتن آب راهه های جنوبی از نظر روابط نظامی بود که احداث این سه کاخ می توانست تمام این اهداف را برآورده کند. این کاخ در روزگار هخامنشیان، عظمت کاخ شوش را داشت اما به دلایل نامعلومی نیمه تمام ماند تا این که معماران هخامنشی تصمیم گرفتند در فاصله ۳۰ کیلومتری آن، کاخ کوچکتر و زیبای بردک سیاه را بسازند.

ساختمان کاخ : کاخ سنگ سیاه که اهالی منطقه به آن کاخ نظر آقا می گویند، بعد از کاخ کوروش بنا شد و در مقایسه با دیگر کاخ های هخامنشی، مثل کاخ برازجان و پاسارگاد، ظرافت ها کمتری دارد. این کاخ تالاری با ۱۰ ستون داشته است که ‌این ستون ها در دو ردیف پنج تایی قرار گرفته بودند. ۱۰ستونی که دقیقا  سبک و پلان و نقشه های هخامنشی را برای باستان شناسان تداعی می کردند. با این حال، رنگ پایه این ستون ها با کاخ های دیگر هخامنشی تفاوت دارد و برخلاف ستون کاخ های دیگر که سفید یا ترکیبی از سفید و سیاه هستند، ستونهای کاه سنگ سیاه با سنگ آهکی سیاه صیقل خورده ساخته شده اند. استفاده از بست های دم چلچله ای بر روی یکی از پایه ستون های این کاخ هم نشان می دهد که ساخت آن بعد از پاسارگاد و برازجان انجام شده است. کاوش های باستان شناسان در سال های پیش از انقلاب نشان می داد که این کاخ یک تالار میانی بزرگ و چهار ایوان در چهار سویش داشته است. تالار میانی با چهار درگاه ارتباط دارد که در گذرگاه هر کدام، قطعه ای از سنگ‌های آهکی سیاه رنگ و صیقل خورده قرار گرفته است. تمام این شواهد «کاخ سنگ سیاه» را شبیه به کاخ بار عام کوروش معرفی می کند. بیشترین بخش کاخ سنگ سیاه، وقتی تخریب شد که سربازان اسکندر به این کاخ یورش بردند و تالار اصلی آن را خراب کردند. اما مدتی بعد، باران های سیل آسای موسمی در دشتستان، بالا آمدن آب رودخانه دالکی و طغیان آن، ضربه نهایی را به این کاخ زد و این کاخ را به کل از بین برد. آنقدر که جز تکه سنگ های تیره ستون ها، چیز دیگری برای نسل ما باقی نماند. با این حال، بی مبالاتی نسبت به همین ته ستون ها هم رفته رفته آخرین آثار کاخ هخامنشی را از بین می برد.