روزی که معماران عصر زندیه حمام شیشه ای کردستان را بنا می کردند، هیچ فکر نمی کردند این حمام در قرن های بعد تبدیل به یکی از دیدنی ترین آثار این شهر شود. حمامی که در ضلع شمالی بلوار کردستان شهر سنندج و در مجاورت پل و مسجد «ملاویسی» قرار دارد و هر روز خیلی ها را برای بازدید از این حمام جالب به این منطقه می کشاند. در حمام شیشه ورودی، هشتی، بینه، سربینه و حمام گرم را می بینید که در حمام گرم ستون های سنگی زیبایی تعبیه شده است. همچنین این حمام مثل تمام حمام های عمومی ایرانی، سکوها، آبنماهای گرم و سردو خزینه دارد و با تزئینات آهک بری جلوه بیشتری پیدا کرده است. سر در ورودی بنا هم دارای نمای آجر کاری است. تزئینات آهکبری این بنا، نقش های مختلفی از گیاهان و حیوانات را ترسیم می کنند. چیزی که این حمام را از همردیفانش متمایز می کند، طراحی زیبای سکوها و آب نمای گرم و سرد و خزینه است. در این بنا چیزی که خیلی به چشم می آید، سادگی و خلوتی بنا است . جالب است بدانید که این حمام تا سال های پیش از انقلاب کاربرد داشته و بخش های مردانه و زنانه آن فعال بوده اند. این نکته را هم بگوییم که اگرچه ساخت این بنا را به زندی ها نسبت می دهند اما عده ای هم معتقدند شکل معماری این بنا به دوره قاجار شباهت دارد. با این حال، تقریبا زندی بودن بنای حمام شیشه ای قطعی است. حمام شیشه برخلاف اسم جذابش، شیشه ای نیست. حمامی است مثل تمام حمام های دیگر تاریخی که از سنگ و گچ و ملات ساخته شده. با این حال به کار رفتن شیشه های رنگی زیبا در این حمام، آن را به این نام معروف کرده است. چیزی که این حمام را از همردیفانش متمایز می کند، طراحی زیبای سکوها و آب نمای گرم و سرد و خزینه است. در این بنا چیزی که خیلی به چشم می آید، سادگی و خلوتی بنا است و هرچند این روزها از در و پنجره‌ها و شیشه‌های رنگی حمام آثار زیادی باقی نمانده اما حمام شیشه با معماری موزون و متوازنش هنوز یکی از زیباترین بناهای تاریخی ایران به حساب می آید. حمام تاریخی شیشه بعد از بازسازی اساسی در سال ۸۳ قرار بود به عنوان موزه دائمی عکس کردستان بازگشایی شود اما یک سال بعد، مسئولان میراث فرهنگی سنندج درهای این حمام را روی بازدیدکنندگان بستند. عبور کانال فاضلاب شهر سنندج از نزدیکی آن باعث شده بود تا آب به دیوارهای بنا نفوذ کرده و هر روز بخشی از دیوارهای حمام تاریخی شیشه از بین برود. این ها همه در حالی است که حمام شیشه شهر سنندج در سال ۱۳۹۰ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۸۳۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بعید است که کسی به کرمان سفر کند و سری به تاریخی ترین مجموعه فرهنگی این شهر نزند. مجموعه گنجعلی‌خان که در هر گوشه آن می توان ردی از فرهنگ و تاریخ صفویه را دید. گنجعلی خان یکی از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که در سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد. مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر که در دوران حکومتش کرمان روشن‌ترین دوران تاریخی خود را پشت سر گذاشت. ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هدیه ای بود که گنجعلی خان به کرمان داد و البته به جز آن، آبادانی و رونق فرهنگی این شهر در سال های ۱۰۰۵ نت ۱۰۳۴ قمری که نتیجه ای جز تبدیل شدن شهر ضعفا به دهکده اغنیا نداشت. از جمله بناهای عام المنفعه ای که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلی‌خان است که در دوران حکومت او احداث و امروزه از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب می‌شوند. مجموعه گنجعلی‌خان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است که در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده و در ساخت، شکل گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است. مساحت این مجموعه حدود ۱۱هزار متر مربع است و تمام بناهای آن در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی میدان شکل گرفته‌اند. با توجه به کاربری‌های متفاوت این مجموعه، بازارها و مساجد کوچکی در چهار جناح میدان بنا کرده‌اند و یک مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد که با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می‌توان آن را موزه‌ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.

حمام گنجعلی‌خان یکی از مهمترین بناهای مجموعه است که در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است و در سال ۱۰۲۰ قمری به دست سلطان محمد، معمار یزدی ساخته شده است. در حمام گنجعلی‌خان می توانید نمونه های جالبی از نقاشی‌ها، مقرنس کاری‌ها، کاشیکاری‌ها و گچبرهای زیبا را ببینید که همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف جلوه گری می کنند. این حمام شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون است و تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر کاربری گردشگری پیدا کرده و همه روزه به ویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است. در این حمام مجسمه‌های مومی ملبس به لباس‌های سنتی مردم کرمان، صحنه‌هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشته‌اند. در کنار این مجسمه‌ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می‌شود. این مجسمه‌ها در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند. اما از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلی‌خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدان‌های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در ۳ ضلع میدان گنجعلی‌خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاق‌نماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

مسجد گنجعلی خان هم در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی‌خان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاق‌نماهای میدان بوده و در بدنه داخلی طاق‌نما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می‌شود. تاریخ احداث مسجد سال ۱۰۰۷ قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است که در پاکار تبدیل به ۸ و در مرکز گنبد تبدیل به نورگیر ۱۲ ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسکاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. موزه سکه گنجعلی خان اما در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی و به شکل ۸ ضلعی می باشد که دارای گنبد مرکزی و ایوان های جانبی است. طاق‌ها و ایوان‌های ضرابخانه با گچبری‌های زیبایی تزیین گردیده است. این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی‌خان است و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و و نقره دولتی بوده است و در حال حاضر انواع سکه‌های قدیمی در غرفه‌های آن به نمایش گذاشته شده و یکی از معتبرترین موزه‌های سکه ایران است. آب انبار گنجعلی خان را می توانید در حد میانی بازار غربی ببینید که دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه است و تاریخ احداث آن به ۱۰۲۹ قمری برمی گردد. این آب انبار به دستور علیمردان خان پسر گنجعلی‌خان بنا شده و یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی می‌شده است. سرای گنجعلی‌خان را اما می توانید در ضلع شرقی میدان ببینید. در محور این سرا سردر بلند و زیبایی وجود دارد که تاریخ احداث آن به سال ۱۰۰۷ قمری می رسد. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده و طرح‌های مورد استفاده در آن نقوش مرسوم عصر صفویه است که تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول ترسیم شده اند. اما حتی اگر هیچ کدام از این بناها را ندیده باشید، بازار گنجعلی خان را حتما دیده اید. این بازار خط مستقیمی است که در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وکیل) قرار دارد. طول آن حدود ۳ کلیومتر است و از کاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی تشکیل شده که همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته‌اند. بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی‌خان قرار دارد که بازار مسگری و بازار گنجعلی‌خان از آن جمله‌اند. بازار مسگری در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی‌خان هستند که عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته‌اند. بازار جنوبی گنجعلی‌خان هم که حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشکیل می‌دهد و در امتداد بازار سراج‌ها قرار دارد. اما در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگی شکل گرفته که معماری این فضا در نوع خود کم نظیراست.

حمام گله داری تنها حمام باقی مانده قدیمی شهر بندرعباس است که تاریخ احداث آن به اواخر قرن سیزدهم هجری قمری می رسد. حمامی که این روزها کاربری تازه ای پیدا کرده و از سال ۱۳۷۹ تا به حال به عنوان موزه مردم شناسی استان هرمزگان مورد استفاده قرار می گیرد.پیشینیه تاریخی حمام گله داری را که جستجو کنید، به دوره قاجاریه می رسید. یعنی زمانی که در حاشیه خلیج فارس و در بلوار ساحلی شهر اولین سنگ های بنای این مسجد بر روی بستری رُسی خاک بر زمین گذاشته شد. این حمام وقفی متعلق به مسجد گله داری و واقف آن تجارتخانه حاج شیخ احمد گله داری بود که آن را به عنوان یک حمام عمومی، وقف بهداشت شهر کرده بودند. اگر بنای این حمام را از نزدیک ببینید، ردپای سنگ های دریایی، سنگ های اسفنجی، گچ دست کوب و ساروج محلی را در آن پیدا خواهید کرد که به خاطر رطوبت بالای منطقه، در بنا به کار رفته اند. مصالحی که دلیل انتخابشان قدرت جذب بالای رطوبت بوده است و این روزها، همین سنگ های با دوام هم در مقابل رطوبت بالای منطقه تسلیم شده اند و رفته رفته تخریب می شوند.

بخش های حمام : حمام گله داری مثل تمام حمام های دیگر نواحی کویر مرکزی، فضاهای بینه، سر بینه، گرمخانه و خزینه دارد و البته پنج گنبد بزرگ و کوچک که ظاهر متفاوتی به آن می دهند. در ورودی حمام گله داری راهروی هشتی کوچک قرار دارد تا دما و رطوبت فضای داخلی را تنظیم کند. اگر در داخل این بنا شروع به گشت و گذار کنید، می توانید فضای بینه را ببینید که به شکل هشت گوش ساخته شده و در اطراف آن چهار صفه یا سکوی نشیمن و رختکن قرار گرفته است. این فضا که فضای ورودی و در ارتباط مستقیم با فضای خارج بوده است، باید هوایی سرد و خشک داشته باشد و به همین دلیل دریچه های ساخته شده در آن در گوشه های بینه به چشم می خورد. میاندر بخش ارتباطی بین بینه و گرمخانه است که فضای درون آن سرد و مرطوب است و سربینه هم فضای شست شو بوده که در دو طرفش دو صفه یا سکوی نشیمن قرار گرفته است. سربینه به خزینه متصل می شده که فضایی گرم وخشک دارد. خزینه اما محل گرم شدن آب مورد استفاده حمام است و آب گرم از این طریق تامین می شود. در خزینه کانال هایی از سنگ و ساروج برای انتقال آبگرم به کلیه فضاها در نظر گرفته شده است.

چاه گاوی : سیستم گرمادهی و آب رسانی حمام گله داری شامل انبار سوخت، آتشدان، دیگ، دودکش ها و گودال جمع آوری خاکستر می شود. این فضا در عمق زمین قرار گرفته تا بتواند گرما را به شکل بهتری در خود نگه دارد. آب مصرفی حمام از چاهی به عمق ده متر که هنوز پابرجاست، تامین می شد و البته در دوره ای هم که باید از آب برکه برای حمام استفاده می کردند، با استفاده از نیروی کمکی گاو که در مسیر گاورو دائم در حرکت بوده، آب را از چاه به انبار ذخیره آب می ریختند. در وسط سقف حمام روزنه هایی به عنوان نورگیر می بینید که در هر کدام از فضاها وجود دارد . این نورگیرها نه تنها نور حمام را تامین می کردند، بلکه با باز و بسته شدنشان در فصل های مختلف سال، به عنوان تهویه حمام هم مورد استفاده قرار می گرفتند.