مرکزی
کلیسای چناقچی علیا
کلیسای چناقچی علیااین کلیسا در بافت تاریخی دهکده ای به همین نام از توابع زرینه قرار دارد.از دیدگاه معماری این کلیسا شامل دو بخش است: بخش قدیمی که بیشتر از گل و سنگ و خشت ساخته شده و بخش دیگر که با آجر تجدید بنا شده است. تقشه این کلیسا شامل فضای روباز (حیاط) و بخش مسقف است.پس از ورودی، فضایی دیده می شود و سطح محراب نسبت به کف تالار یا فضای پوشیده به طور قابل توجهی مرتفع است. سقف این کلیسا با استفاده از تیرهای بلند چوبی و هم چنین تخته و پرتو پوشیده شده است.در سطوح دیوارهای داخلی کلیسا، نمادها و مظاهر و باورهای دینی و مذهبی پیروان حضرت مسیح (ع) مشاهده می شود. این عناصر و آثار در قالب تابلوهای نقاشی در زمینه سرنوشت حضرت مسیح (ع) و حواریون ایشان است.
قلعه دختر(قیز قلعه)
شاید یکی از مهمترین آثار شگفت انگیز معماری کشور در مناطق مرتفع و سخت گذر ایران در دوره باستان که تاکنون ناشناخته مانده قیز قلعه ساوه باشد. عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن دراین منطقه به حدی جالب است که میتوان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بینالمللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد. قصر، عبادتگاه ودژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخرههای متعدد دیگری احاطه شدهاست. از نمای شمالی قلعه سه قله صخرهای بلند مشاهده میشود که قصر و قلعه در نوک قلهای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است. در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دایمی، اما رودخانهای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است. نزدیکترین آبادی به قلعه، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه میشود، بعداز قیزقلعه، روستای سرخدهاست که در کنار رودخانه قرهچای قرار دارد و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است. قلعه از دو بخش اصلی دژدفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه میتوان باوسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت، و سپس مسافتی حدود ۳۰۰ متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید. دروازه ورودی در ضلعشرقی صخره قرار دارد که بعداز عبوراز رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده میشود. با عبور از این دروازه باید حدود یکصد متر دامنه شیب دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر(نیایشگاه) قرار دارد را طی نمود، شیب دامنه جنوب شرقی حدود ۶۰ درصد است. تمامی دیوراه صخره به صورت پرتگاه میباشد و هر نقطعهای که احساس میشده میتوان از آن عبور نمود باسنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد.
ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت میگرفته که با مهارت ویژهای استتار شدهاند و استتار راه پلهها با ساختن دیورای از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیوارههای صخره صورت گرفته است. پنج راهپله پشتی بنا و دو راهپله درغرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی میشوند. از پلههای پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده میشده و از پلههای غربی برای وررد و خروج مقامات بهداخل قلعه و حمل آذوقه استفاده میشدهاست. در مقابل راه پلههای غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت وآمد ساکنان قلعه بوده و اتاقهای قلعه تو درتو و بهیکدیگر ارتباط داشتهاند. باتوجه به ارتفاع دیواره و طاقهای فرو ریخته احتمال میرود که بنای قصر دارای طبقه دوموسوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی، بنای دیگری وجود دارد که احتمالا برای عبادتگاه مورد استفاده بوده و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه (دریاچه قدیمی ساوه) و در جهت خلاف قبله میباشد. در اطراف کاخ اصلی حفرههای متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لولههای سفالی شکسته در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب میباشد. بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده ودارای چهار برج دیدهبانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شدهاست. اما از نظر قدمت و کاربرد بنا، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات بهعمل آمده درخصوص قلعههای دختر ساخته شده درایران میتوان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود. بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده، محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه این احتمال را بیشتر میکند. بنای تاریخی قیز قلعه در تاریخ ۹/۲/۱۳۸۲ به شماره ۸۶۰۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدهاست. از دیگر قلعههای تاریخی استان مرکزی میتوان به قلعههای حاج وکیل اراک، آردمین غرق آباد در ۵۶کیلومتری جاده ساوه به همدان، الویر روستای ساوه، اسماعیلیه بر روی کوه قرهداغ در ۳۵ کیلومتری جنوبغربی ساوه، جمشیدی نیمور محلات، آقاخان محلاتی شهر محلات و خسروانی محلات اشاره نمود.
غار سوله خونزا
این غار در کوه های «شمس آباد» واقع شده و نزدیک ترین راه آن از طریق جادة اراک – شازند، در تقاطع راه روستای «قدمگاه» است. در طرف راست دیوارة سنگی کوه، دهانة اولیة غار نمایان است و دهانة اولیة غار نمایان است و دهانة دوم در ارتفاعات بالاتر قرار دارد. نام سوله خونزا یا «سوله خونزاب» به معنی «سوراخ خانه چشمه دار» است. طول این غار ۲۷ متر و عرض آن ۵/۱ متر است. در قسمت های بالاتر این غار، غار دیگری وجود دارد که چشمه های آب گوارا دارد. این غار شامل دو دهانه است و در انتهاى آن حوضى با ساروج ساخته شده است. دسترسی به این غار از دو راه امکان دارد اول از طریق عقیل آباد گوار چشمه پهن گلشن آباد و قره کهریز و مسیر دوم از روستای علیم آباد جاده شوسه اراک-شازند قدمگاه کوه شمس آباد.
غار شاه بلبل
این غار در کوههای شرقی شهرستان محلات ( بین خورهه و دلیجان ) واقع شده است . این غار نیز دارای چشمه ای کم آب است و از نظر مذهبی برای اهالی منطقه غاری مقدس به شمار می آید . بدین جهت برخی از مردم همراه با خانواده نذورات و قربانی های خود را به پیرامون این غار می برند و در آنجا بین نیازمندان تقسیم می کنند. دراین غار چشمه کم آبی وجود دارد و اغلب مراجعین یک شبانه روز را در آنجا سپری می کنند.غار شاه بلبلدر نزدیک این غار مجسمه ای وجود دارد که اهالی منطقه به آن نام “عمره” یا “عمرو” داده اند. اخیراً این نظریه مطرح شده است که احتمالاً این مجسمه به “آناهیتا” تعلق دارد و مسلماً مربوط به قبل از اسلام است. عوامل طبیعی مانند باد و باران تا حد زیادی موجب فرسایش این مجسمه است.
کویر شش ماهه!
در شمال شرقی اراک و در منطقه فراهان سفلی، دریاچه ای فصلی قرار دارد که در فصل بارندگی پر آب است و در فصول خشک به صورت باتلاق و نمکزار در می آید. منطقه ای که نیمی از سال کویر میقان نام دارد و نیم دیگر سال، دریاچه میقان. خاک این منطقه از مارن و رس است و در هوای مرطوب و بارانی نرم می شود. زمانی که رطوبت هوا کم می شود، قدرت تبخیر آب افزایش می یابد و به علت شوری آب، گنبدها و طبقاتی نمکی در دریاچه شکل می گیرد. این طبقات و لایه های نمکی تمامی سطح دریاچه را می پوشانند و از فاصله دور سفید و برفی به نظر می رسند. دریاچه در فصل پاییز و زمستان زیستگاه پرندگان مهاجری مثل درنا، لک لک، اردک و غاز وحشی می شود که از نواحی سرد سیر کوچ می کنند و مدتی در این دریاچه توقف دارند . زیبایی این دریاچه در تمام ایام روز، به خصوص در هنگام طلوع و غروب خورشید شگفت انگیز است و جلوه ها و سراب هایی را ایجاد می کند که شاید نمونه اش را در هیچ جای دیگری نبینید. مساحت این دریاچه حدود ۱۰۰ کیلومترمربع است و حدود ۱۶۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
دریاچه در فصل پاییز و زمستان زیستگاه پرندگان مهاجری از قبیل درنا، لک لک، اردک و غاز وحشی می شود که از نواحی سرد سیر کوچ می کنند و مدتی در این دریاچه توقف دارند. از جانداران بومی که در اطراف این دریاچه زندگی می کنند می توان گرگ، شغال، روباه، خرگوش و گراز را نام برد. البته عده ای هم ادعا کرده اند که آهو و کفتار هم در این ناحیه مشاهده کرده اند که با توجه به نزدیکی این ناحیه با منطقه حفاظت شده هفتاد قله چندان بعید نیست. در کویر و اطراف دریاچه نوعی گیاه شوره زاری می روید که به قره داغ معروف است. این گیاه بومی منطقه بوده و شاخ وبرگ های چتر مانند خود را در تپه های ماسه ای نفوذ می دهد. درنتیجه مانند سدی مانع از حرکت و پراکندگی شن ها و ماسه ها می شود. گیاه قره داغ ابتدا روی زمین های هموار رشد می کند و به مرور که ماسه ها به حرکت درمی آیند، بوته گیاه به عنوان سدی جلوی حرکت ماسه ها را گرفته و برای جلوگیری از غرق شدن در ماسه ها خود را بالا می کشد. این گیاه که به قهرمان کویر مشهور است، به صورت طبیعی باعث تثبیت شن های روان شده و هم اکنون حدود ۳۹ هزار هکتار از زمین های اطراف کویر را پوشانده است. این گیاه در فصل بهار گل های کوچک قرمز رنگی مانند دانه های تسبیح و خوشه های آلبالو می دهد که در فصل تابستان به ثمر می رسند. این گیاه که در گذشته از دانه های آن در صنعت رنگرزی استفاده می شد، در اواخر فصل تابستان تبدیل به علوفه دام ها می شود و چهارپایان دانه، برگ و سرشاخه های این گیاه را می خورند.