ایرانشناسی
قلعه ماندگار دزک
قلعه قدیمی دزک را لطفعلی خان امیر مفخم بختیاری، از خوانین معروف هفت لنگ بختیاری ساخته بود که بعدها اهالی روستا آن را ترمیم و بازسازی کردند. از قلعه نظامی دزک چهره باشکوه قدیمی اش باقی نمانده است اما بنایی که امروز در دزک می بینید، بخش محوری و اصلی مجموعه‌ای نظامی مسکونی است که توسط خوانین بنام بختیاری در این روستا ساخته شده. این بنا در دوران مشروطیت، پناهگاه مشروطه خواهان بود و علی اکبر دهخدا در ایام مهاجرت خود به اتفاق تعدادی انقلابیون ضد انگلیسی در جریانات جنگ جهانی اول مدتی را در این قلعه به سر برده بود. کاخ قلعه دزک معماری ای شبیه به قصرهای اروپایی قدیمی دارد اما در گوشه و کنار آن، تزئینات و آراستگی هایی به سبک ایرانی به چشم می خورد. این بنا دو طبقه است و ایوان های شمالی و جنوبی دارد که مشرف به بیشه‌های منتهی به کوهستان هستند. بیشتر تزئینات در طبقه اول اعمال شده و هنر «آجر چینی» و تلفیق آن با کاشی کاری های لعابی هندسی، نقش های زیبایی را به وجود آورده است. جالب ترین و زیباترین قسمت این بنا، تالار سفره خانه و اتاق آیینه است که نقش و نگارها و تزئینات چشم نوازی دارند. گچ بری ها و نقش و نگارها، قصه استوره ایشیر و شکار و فرهاد کوهکن را نشان می دهند و در واقع از هفت پیکر نظامی الهام گرفته شده اند. تصاویری از خوانین و بزرگان بختیاری هم در این بخش به چشم می خورد. اگر گذارتان به قلعه دزک بیفتد، می بینید که چهار برج مخروطی شکل دارد که البته این برج ها کاربری نظامی نداشته اند و به عنوان انبار و زندان استفاده شده اند. دو برج قسمت جنوبی سالم و دو برج قسمت شمالی نیمه مخروبه هستند. درست قرینه بنای فعلی، در قسمت پایینی حیاط داخلی هم در گذشته قسمت شاه نشین و در کنار آن بناهای دیگری وجود داشته که امروز اثری از آنها نیست.
قلعه دختر(قیز قلعه)
شاید یکی از مهمترین آثار شگفت انگیز معماری کشور در مناطق مرتفع و سخت گذر ایران در دوره باستان که تاکنون ناشناخته مانده قیز قلعه ساوه باشد. عظمت بنا و فلسفه وجودی ساخت آن دراین منطقه به حدی جالب است که می‌توان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بین‌المللی به استان مرکزی و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد. قصر، عبادتگاه ودژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده که از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخره‌های متعدد دیگری احاطه شده‌است. از نمای شمالی قلعه سه قله صخره‌ای بلند مشاهده می‌شود که قصر و قلعه در نوک قله‌ای که در وسط قرار گرفته ساخته شده و این قلعه از جاده ساوه به همدان و از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت است. در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است، رودخانه ضلع شرقی دایمی، اما رودخانه‌ای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی است. نزدیکترین آبادی به قلعه، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه می‌شود، بعداز قیزقلعه، روستای سرخده‌است که در کنار رودخانه قره‌چای قرار دارد و قلعه از روی پل سرخده به راحتی قابل دید است. قلعه از دو بخش اصلی دژدفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود سه هزار متر مربع مساحت دارد. برای رسیدن به قلعه می‌توان باوسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت، و سپس مسافتی حدود ۳۰۰ متر را باید پیاده طی کرد تا به دروازه اصلی ورود به قلعه رسید. دروازه ورودی در ضلع‌شرقی صخره قرار دارد که بعداز عبوراز رودخانه کوچک، بقایای دیواره دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می‌شود. با عبور از این دروازه باید حدود یکصد متر دامنه شیب دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قلعه که ساختمان اصلی قصر(نیایشگاه) قرار دارد را طی نمود، شیب دامنه جنوب شرقی حدود ۶۰ درصد است. تمامی دیوراه صخره به صورت پرتگاه می‌باشد و هر نقطعه‌ای که احساس می‌شده می‌توان از آن عبور نمود باسنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است، به طوری که هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد.
ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می‌گرفته که با مهارت ویژه‌ای استتار شده‌اند و استتار راه پله‌ها با ساختن دیورای از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیواره‌های صخره صورت گرفته است. پنج راه‌پله پشتی بنا و دو راه‌پله درغرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چندمتری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی می‌شوند. از پله‌های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می‌شده و از پله‌های غربی برای وررد و خروج مقامات به‌داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می‌شده‌است. در مقابل راه پله‌های غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت وآمد ساکنان قلعه بوده و اتاقهای قلعه تو درتو و به‌یکدیگر ارتباط داشته‌اند. باتوجه به ارتفاع دیواره و طاقهای فرو ریخته احتمال می‌رود که بنای قصر دارای طبقه دوم‌وسوم هم بوده و در سمت دروازه ورودی، بنای دیگری وجود دارد که احتمالا برای عبادتگاه مورد استفاده بوده و این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه (دریاچه قدیمی ساوه) و در جهت خلاف قبله می‌باشد. در اطراف کاخ اصلی حفره‌های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده و لوله‌های سفالی شکسته در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب می‌باشد. بنای قیز قلعه کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده ودارای چهار برج دیده‌بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده‌است. اما از نظر قدمت و کاربرد بنا، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات به‌عمل آمده درخصوص قلعه‌های دختر ساخته شده درایران می‌توان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود. بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده، محراب ساخته شده بر روی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه این احتمال را بیشتر می‌کند. بنای تاریخی قیز قلعه در تاریخ ۹/۲/۱۳۸۲ به شماره ۸۶۰۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است. از دیگر قلعه‌های تاریخی استان مرکزی می‌توان به قلعه‌های حاج وکیل اراک، آردمین غرق آباد در ۵۶کیلومتری جاده ساوه به همدان، الویر روستای ساوه، اسماعیلیه بر روی کوه قره‌داغ در ۳۵ کیلومتری جنوب‌غربی ساوه، جمشیدی نیمور محلات، آقاخان محلاتی شهر محلات و خسروانی محلات اشاره نمود.
کاروانسرای جلوگیر
در فراخنای دشتهای گسترده ، و در کرانه کوه های سربه فلک کشیده ، و در چراگاهها و بیابان های دهکده کهن دَماب ، و در نزدیکی تنگه ای تُند ، در ۱۳ هزار گزی (بیش از دو فرسخی) روستا بنایی با شکوه از روزگاران کهن خود نمایی می کند ، که یادآور روزگاران باشکوه ایران زمین بوده، و مردم آن سرزمین آنرا کاروانسرا یا قلعه جلوگیر می نامند . این بنای بزرگ و تنومند که روزگاری دیرین ، کاروانیان خسته و فرسوده و از راه مانده را ، که پیوسته در برابر یورش راهزنان و دزدان بوده درخود جای داده تا ایشان لختی بیاسایند و در آسایش به سربرند. این کاروانسرا که در روزگار کهن ،در سر راه ” اسپاهان، چاله سیاه، هسنیجه، دماب ، روستای در، تیکن، گلپایگان ” و در سرراه کاروان هاى بازرگانى و مسافری و در جایگاهی مهم، از دیدگاه امنیت راههای بازرگانی ، اقتصادی ، کشور بوده ، و نیز مرکز ایران زمین و اصفهان را به گلپایگان و از آنجا به باختر ایران پیوند می داده است .
مراسم آئینی باران خواهی در زنجان
آئین بومی و سنتی باران خواهی از جمله رسومی است که ریشه در فرهنگ و اعتقادات دینی مردم دارد و در جای جای ایران زمین در اشکال مختلف برگزار می شود. این رسم نیک معمولا در هنگامی که بارش رحمت الهی کمتر صورت می گیرد و یا زمانی که مزارع، مراتع، باغ ها، کوه ها، دشت ها و چشمه ها که نیاز شدیدی به نزولات آسمانی و باران دارند، با مشارکت زنان و دختران و کودکان کم سن و سال انجام می شود و استعانت از ایزد خالق و دعا، طلب صادقانه و خالصانه و خیرخواهانه از یگانه آفریدگار هستی بخش مبنی بر نزول باران همراه با پخش انواع نذری ها و اطعام اهالی و رهگذران اجرا می شود.رایج ترین و قدیمی ترین نوع باران خواهی برگزاری دعا و نماز باران است که اغلب با قربانی و نذری همراه می شود. این مراسم با تفاوتی در شهر های مختلف انجام می شود. یکی دیگر از آیین های باران خواهی عروس باران یا عروسک باران است. مراسم عروسک باران یا همان چمچه عروس یکی از فراگیرترین و رایج ترین مراسم آیینی نمایشی باران در نقاط مختلف ایران و حتی دیگر کشورها می باشد. این مراسم نیز به خاطر طلب باران در خشکسالی ها در ناحیه های مختلف اجرا می شده و می شود. دختران در حیاط یک خانه جمع می شوند و چمچه (ملاقه ای بزرگ) را می آورند یک تکه چوب به شکل صلیب به آن می بندند و گودی ملاقه را با پارچه پر می کنند و پارچه ای را با رنگ روشن روی آن می بندند وچند تکه لباس به تن چمچه می پوشانند و صورت آن را با ذغال نقاشی می کنند و آن را به دست می گیرند و درروستا می گردند و در حالی که ملاقه ای دیگر در دست یکی دیگر از بچه هاست، صاحبخانه از بالای بام بر سر عروس چمچه آب می ریزد و مقداری آرد یانخود و لوبیا یا سبزیجات خشک شده در ملاقه آنها می ریزد بعد از گردش در تمامی روستا مواد جمع آوری شده را می آورند و آش می پزند و بین اهالی و خود تقسیم می کنند در پایان مقداری از آتش را از یک ناودان که به سوی قبله است به پایین می ریزند و دعایی می خوانند و از خدا می خواهند که باران خوبی فرو فرستد.
آیینه خانه سردار مفخم بجنورد
عمارت مفخم، روبه‌روی آیینه خانه، بنای زیبای دیگری در شهر بجنورد است که اکنون محل استقرار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان است. این بنا ۳۲ اتاق و دو تالار دارد که آینه‌کاری و کاشی‌کاری و گچبری‌های آنها بسیار زیبا و تماشایی است. آیینه خانه سردار مفخم از آثار منحصر به فرد عصر ناصری در مرکز شمال خراسان است که در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته است و همراه ابنیه دیگر از جمله عمارت مفخم – دروازه ورودی حوض خانه-باغ فواره و کلاه فرنگی، دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده است. عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داد تخریب شد و هم اکنون تنها آیینه خانه و عمارت مفخم به جای مانده است.بنای ۱۳۰ساله آیینه خانه که اکنون به موزه مردم شناسی بجنورد تبدیل شده است، در سال ۱۳۷۶خریداری شد و پس از مرمت در سال ۱۳۷۹به بهره برداری و به شماره ۳۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. بانی این اثر یارمحمدخان سهام الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن ممتحن الملک شقاقی بود که مدرسه شهید مطهری تهران، (سپهسالار سابق) از جمله کارهای اوست. وی پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه برای گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه رفت و پس از بازگشت مسئول ساخت چند کاخ شد. سقف این عمارت پوشش سفال داشت که در تعمیرات بعدی تبدیل به سقف شیروانی گالوانیزه شده است.از نکته های قابل توجه این تالار وجود تصاویر۱۳۴تن از شخصیت های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و هم چنین سران حکومتی کشورهای هم جوار است؛ در این زمینه می توان به تصاویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان، فتحعلیشاه وکریم خان زند اشاره کرد که در قسمت گلویی زیر سقف نصب شده است.در تزئین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده است که شامل نقش چهل چراغ، مقرنس، نمای بیرون عمارت و نقوش استیلیزه گیاهی هندسی است.بنای تاریخی آئینه خانم مفخم، ساختمان زیبایی که از دوره قاجاریه به جا مانده و با شماره ۳۱۱۶۷ در آثار ملی به ثبت رسیده و اکنون موزه زیبایی شده که تماشای آن بسیار لذت‌بخش است.
ویژگی های معماری بنا
مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر، ماسه، گچ، ملات ساروج، پی سنگی و شفته آهک است که برای رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شد و هم چنین چوب ارس به شکل عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا در آن به کار رفته است.آیینه خانه توسط فضای سبز محدودی از جمله گل کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه جدا می شد. بنای مذکور دارای پلانی آزاد با رعایت نظام هندسی وجود تقارن و الهام پذیری از معماری سنتی ایران و غرب است؛ به عنوان مثال استفاده از کاشی ۷ رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده می شود. در ساخت نمای آیینه خانه نیز از کاشی در ۳ تکنیک ۷ رنگ، معقلی و اسلیمی استفاده شده است.نقوش اسلیمی نیز نگاره هایی برگرفته از مظاهر طبیعت است که برای پرهیز از شبیه سازی طرح شده است. ابعاد بنا /۱۰*۱۸ متر و ارتفاع آن بااحتساب مناره ها ۶۰/۱۴ متر و مساحتی بالغ بر ۵/۳۹۲ متر را شامل می شود.ساختمان دارای ۳ در ورودی در ضلع های شمالی (ورودی اصلی) غربی و شرقی است که هر۳ به راهرویی در طبقه اول منتهی می شود. در یک طرف این راهرو حجره هایی قراردارد و در سوی دیگر ۴ اتاق. در ۲ انتهای راهرو پله هایی تعبیه شده است که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده است ختم می شود و طبقه دوم نیز شامل ۴ اتاق و تالار آیینه است. در های این طبقه از جنس چوب صندل است که با استخوان تزئین شده است. وجود سقف های مشبک چوبی در این بنا از شاخص های معماری عصر قاجار است.در نمای شمالی (اصلی) عمارت ۴ نیم ستون به قطر تقریبی ۱۱۰ سانتی متر و ارتفاع ۱۰ متر مشاهده می شود.۲ نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره ای است که شکل گلدسته را تداعی می کند و ۲ نیم ستون دیگر به دلیل وقوع زلزله بدون تاج است که بعد از مرمت جای آن خالی گذاشته شده است. این نیم ستون ها با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و نیز کاشی های سیاه سفید و زرد مزین شده است.نیم ستون ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده است که نام مبارک پیامبر اسلام(ص) به طورمنظم در این نیم ستون ها از پایین به بالا ۱۲ مرتبه تکرار شده است. یک مرتبه به رنگ سیاه و یک بار به رنگ زرد که نیم ستون ها به پایه ای از سنگ مرمر ختم می شود.در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره ای وجود دارد که نسبت به ۲ تاج نیم دایره ای روی مناره ها بسیار بزرگ تر است .در حاشیه تاج اصلی یک ردیف کاشی با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است. در قسمت داخلی این نیم دایره یک سری نقوش اسلیمی زیبا مشاهده می شود. در بخش میانی این نیم دایره که زمینه ای لاجوردی دارد، نقش جدال بین شیر و اژدها دیده می شود. در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها نمادی از جدال بین خیر و شر بوده است. در این تصویر در حالی که اژدها (نماد شر) شیر را در بر گرفته شیر (نماد خیر) با فشردن گلوی اژدها شر را به آستانه نابودی می کشاند. در کنار جدال بین خیر و شر دو تفنگدار در حالی که به زمین زانو زده اند، محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته اند.این سربازان نیز خود می توانند نمادی از خیر و شر باشند که با هم در جنگ اند. در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که در ورودی را در میان گرفته است. کاشی های این قسمت به رنگ زرد فیروزه ای و لاجوردی است.پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزیین شده است و در قسمت زیرین نقش ۲ گلدان به صورت قرینه و همین طور نقش عمارت کلاه فرنگی در طرفین این گلدان ها مشاهده می شود.در ۲ طرف در ورودی نقش ۲ سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم می خورد که حالت چشم ها و طرز ایستادن سربازان یاد آور تابلوهای تعزیه عصر قاجار و هم چنین نشان دهنده نوع لباس رزم و قدرت است. در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجره ای به ابعاد ۲۹۰*۲۹۰ سانتی متر قرار دارد به نام طارمی و علت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشم انداز مناسب به فضای بیرون است.تزیینات این طاق محراب گونه دو لچکی با پس زمینه زرد همراه با نقوش اسلیمی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی است و بین قسمت فوقانی و میانی ۲ ردیف کاشی ۷ رنگ نصب شده است. فضای فرورفته بین نیم ستون های ایوان یا به عبارتی طاقدیس نیز در برخی از بخش ها با کاشی های لوزی شکل به رنگ های زرد، سفید، فیروزه ای و آبی مشبک طرح زیبایی را در بنا ایجاد کرده است. در بخش تحتانی طاقدیس ها یک طاقچه جناغی به ارتفاع ۲۰/۲ متر دارای پایه ای پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد. قسمت داخلی این طاق با کاشی ۷ رنگ زرد و لاجوردی و حاشیه ای به رنگ سیاه تزیین شده است. در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که یادآور نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیواره های تخت جمشید است. یکی دیگر از تغییراتی که در بنا انجام گرفته است، باز شدن دیوار راه پله ها به طبقه بالاست که بر اساس عکس پیشین آن بسته و در عکس های کنونی باز است.از نظر دسترسی، بنا را می توان به ۶ ورودی تقسیم کرد نحوه ساخت بنا از لحاظ اقلیم و معماری صحیح است زیرا با این زاویه ساخت نسبت به شمال می توان در زمستان بهترین حالت نورگیری و جریان هوا را داشت.