قنات
قنات ابراهیم آباد اراک
قناتها یکی از مصادیق نبوغ ایرانی در مدیریت آب به ویژه در نواحی کم بارش و خشک است که وجود آنها از قرنها پیش بیانگر غنای فکری و فرهنگی و اصالت تمدن ایرانی است. قنات ابراهیمآباد، یکی از قدیمیترین قناتهای ایران و از جاهای دیدنی اراک است که سر راه قم به اراک قرار دارد. طول آن ۱۱ کیلومتر است و از کوههای هفتادقله سرچشمه گرفته و تا روستای ابراهیم آباد ادامه مییابد و در سال ۹۳ در فهرست آثار تاریخی ملی کشور به ثبت رسیده است. به طور معمول مقنّی برای حفر چاه قنات کلنگش را که دستهاش نیم متر است، برمیدارد و دایرهای به شعاع یک متر میزند. بعد هم این دایره تا پایین ادامه پیدا میکند. اما این چاه، مخروطی شکل است؛ یعنی هر چه چاه به سمت پایین میرود، بازتر میشود. قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره به حدود ۱۰ حلقه میرسد. میلههای بعدی پس از مادر چاه که تعداد آنها به ۴۰ حلقه میرسد هر کدام حدود ۱۰۰ متر عمق دارند و مادر چاه نیز دارای عمقی حدود ۱۱۰ ذرع است. آب قنات حدود ۹۶هکتار زمین را به زیر کشت میبرد. رفتن داخل این قنات، کار سختی است؛ آنها که رفتهاند از سال ۱۳۱۸تا ۱۳۷۸ (به مدت ۶۰ سال) فقط دو نفر از محلیها توانستهاند به درون مادر چاه این قنات بروند، یکی از آنها یک مقنیو دیگری از مالکین روستا بوده است. میگویند دیوارههای چاه، سنگچین شده و سنگها را با ملات کنار هم گذاشتهاند. انتهای میله چاهها در سنگ حفر شده است و دیوارهها همه آبزا است و در مورد مادر چاه اظهار میدارند که دیوارهها آبزاست و با صدای عجیبی به قعر چاه ریزش میکند. ترس از این چاه به خاطر مخروطی شکل بودن آن است که مقنیان درون آن بدون دسترسی به دیوارهها فقط معلقاند و جز صداهای وحشتناک آب و تاریکی چیزی مشاهده نمیکنند.
این قنات در دو بافت مارنی (شولاتی) و کنگلو (مرایی) یا به زبان محلی منطقه به صورت سِر (ser) ایجاد شده و با شیب ملایمی از مبداء به مظهر قنات میرسد. اولین چاه قنات که به مادر چاه شهرت دارد در محلی به نام ‘سرزا’ Sere- za در منطقه هفتاد قله و در محل پشته قبرستان قرار گرفته است. قنات ابراهیمآباد شامل یک رشته اصلی و دو رشته فرعی است که رشتههای فرعی آن در منطقه به نامهای رونا و قوشد خوانده میشوند. در طول مسیر این قنات ۳۴۸ حلقه چاه برای هوادهی و جریان روان حرکت آب ایجاد شده که ۳۱۱ حلقه آن در شاخه اصلی، ۱۵ حلقه در رشته رونا و ۲۲ حلقه در رشته قوشد قرار دارد. قنات ابراهیمآباد که با دانش بومیان و شناخت آنها از فناوری قنات ایرانی ایجاد شده از زمان شکلگیری تا کنون نقش مهمی در تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب اهالی روستای کهن ابراهیمآباد داشته و بهعنوان عنصری تاریخی با ارزش جاری، زنده است و به حیات خود ادامه میدهد. حدود ۱۰۰ هکتار از اراضی روستای ابراهیمآباد به صورت دورهای از طریق این قنات سیر آب میشود. این اثر تاریخی، فرهنگی در سدههای پنجم و ششم شکل گرفته است.
قنات قصبه
قنات روش ابتکاری و منحصربه فرد در زمینه مهندسی آبرسانی با توجه به شرایط اقلیمی ایران و مظهر تمدن در ایران باستان است. در حال حاضر هزاران رشته قنات در سراسر ایران وجود دارد که بسیاری از آنها همچنان در حال بهرهبرداری هستند. قناتهای گناباد به دو گروه كوهستانی و دشت تقسیم میشوند. قناتهای كوهستانی گناباد كه معمولا در میان درههای شیبدار حفر شدهاند از آب باران و برف تغذیه میشوند. میزان آبدهی آنها بین ۱ تا ۲۵ لیتر در ثانیه است. طول این قناتها بین ۵۰ تا ۵۰۰ متر و مادرچاه آنها از ۳ تا ۲۰ متر عمق دارد، اما قناتهای دشت كه در زمینهای نسبتا هموار حفر شدهاند باید در مسیری طولانی پیش روند تا به سفره آبهای زیرزمینی برسند؛ بنابراین دارای چنان عظمتی هستند كه گویی از حیطه توانایی بشر خارج هستند. قنات قصبه عظیمترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشتههای دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. این قنات از حیرتانگیزترین پدیدههای ساخت دست بشر و نمادی از همنوایی بشر با طبیعت است که از جاهای دیدنی گناباد به شمار میآید و در حاشیه جنوبغربی شهر و کیلومتر یک مسیر گناباد به کاخک و در فاصله ۲۷۱ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است. این قنات که مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز واقع شده است. این قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارد. حفر کانالی بدین عظمت با ژرفای مادر چاه ۳۴۰ متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاکبرداری در عمق ۳۰۰ متری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر با شیببندی از زمان هخامنشیان، یک شاهکار بینظیر در سراسر جهان است. این قنات شگفتانگیز یکی از پر آبترین قناتهای ایران بوده و دبی آب آن که حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه است، تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل میشده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب میکرده است.
نخستین کسی که توصیف نسبتا مفصلی از قنات گناباد آورده ناصر خسروی قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و آن بخش از سفرنامهاش را چنین نگاشته است: چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد میرفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ میرود و آن را میگفتند که کیخسرو فرموده است.
حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری ظاهرا با استفاده از روایت ناصر خسرو، اینگونه در مورد قنات نوشته است: چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز و چند موضع باشد و آب از کاریز و بیشتر کاریزها از طرف جنوب به شمال میرود.
این کاریز که یکی از شاهکارهای آبی جهان است از دو رشتهی اصلی و شش شاخهی فرعی تشکیل شده و مادرچاه آن در دامنهی شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محلهی معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد. قنات قصبه گناباد از میانه اراضی كوی شرقی گناباد در سمت جنوبغربی از محلی معروف به «برج علی ضامن») از داخل رسوبهای ریزدانه آغاز شده و به طول كلی ۳۳۱۳۳ متر در یک رشته اصلی «قصبه» و چهار رشته منشعب از آن دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول قصبه و رشته فرعی دوم نام دارد. رشته اصلی قصبه ۱۳۱۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پر آب خانیک حفر شده كه عمق مادر چاه آن بیش از ۲۰۰ متر است. قطعه سفالهای پراکنده در اطراف دهانهی چاههای این کانال حاکی از این است که رشته قصبه واقع در مسیر اولیهی اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشتههای دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده است، اما ریزش پیدر پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چارهای ترغیب کرد که طی آن در فاصلهی۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانالها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.
این قنات با تدبیر سازندگانش چنان ساخته و پرداخته شده است که سالیان سال از دست دشمنان طبیعی و غیرطبیعی خود در امان بوده و ۲۵۰۰ سال آب منطقه را تامین کرده است. از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاههای آن است که به بیش از ۴۷۰ حلقه میرسد. تعدد چاهها سبب پیشگیری از کور شدن چاهها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاهها شده است. چاههای قنات قصبه به دو صورت چاههای کمعمق و عمودی و چاههای عمیق و پلهای هستند، به این معنی که ابتدا هفتاد تا یکصد متری چاه عمودی حفر شده و سپس با زاویه قائمه در کف آن کانالی افقی و بلند هوا، به سمت مسیر قنات به طول سه تا پنج متر حفر شده و مقنی به تعداد هر چاه چرخی در انتهای کانالهای افقی و بر فراز چاههای عمودی استوار میکرد. این نوع چاهها به دو منظور حفر شدهاند: اول اینکه در موقع حمله و هجوم دشمنان نتوانند قنات را کور کنند، چون در نهایت جلوی کانالهای افقی بسته میشد و دیگر اینکه از وزن طنابها بکاهند، زیرا اگر مثلا در چاه ۳۰۰ متری بخواهند از یک ریسمان و یک چرخ استفاده کنند، وزن طناب خیس شده حدود یک تن خواهد رسید و انتقال آن مشکل خواهد بود. فضای داخلی قنات دارای کانالها و تونلهای اعجابانگیزی است که با بررسیهای انجام یافته روی آن حفرههایی مشخص شده، ظاهرا این قسمتها برای قرار دادن چراغ و پیه سوز و وسایل روشنایی به کار میرفته است. قنات قصبه یکی از بهترین مکانهای گردشگری محسوب میشود و هر ساله بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب میکند. هم اکنون ۵۰۰ متر اولیه قنات قصبه جهت بازدید مورد بهربرداری گردشگری واقع شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکمسازی و ایجاد امکانات رفاهی است. ۶۰ درصد از چاههای قنات مسدود شده و ۴۰ درصد آنها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است. اگر برای دیدن قنات قصبه به گناباد رفتید، بازدید از دیگر جاذبههای گردشگری این منطقه باستانی را فراموش نکنید؛ جاذبههایی چون مسجد جامع قدیم گناباد، مسجد جامع عبدالله نوقاب، بقعه امامزاده سلطان محمد عابد، روستای تاریخی ریاب، آرامگاه بهلول، قلعه تاریخی عمرانی، سرو کهن نوقاب، آب انبار شریعت و موزه آب، خانه شریعت، موزه تاریخی گناباد و خانه خانیکی که بازدید از هر کدام لطفی دگر دارد.
طولانیترین قنات در جهان
طولانیترین قنات در جهان، به نام «قنات زارچ» در استان یزد واقع شده است. این قنات ۱۰۰ كيلومتر طول دارد و از جاهای دیدنی یزد به شمار میآید. مجموعه مطالعات تاریخی درباره قنات زارچ، این احتمال را تقویت میکند که زمان بهرهبرداری از این قنات در حدود سالهای ۱۳۰۰ میلادی است. پس از ورود اسلام به ايران، مسجد جامع تاریخی شهر يزد نيز در حريم قنات زارچ ساخته شد و چند ميله چاه اين قنات در محدوده اين مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر كردن آب انبار وسيع زير مسجد، نمازگزاران بتوانند از طريق پاياب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده كنند كه اين پاياب هنوز هم قابل استفاده است. در تاریخچه مسجد جامع یزد نیز ذکری از این قنات به میان آورده شده و نوشتهاند: «…در قرن چهارم هجری ابوعلا کالنجار پایابی بر مسجد جامع ساخت که قنات زارچ از میان آن میگذشته..»
مبدأ قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج و به طرف زارچ حرکت میکند. مسیر دقیق قنات بر اساس مندرجات ثبت شده در حدود و مشخصات قنات در سند مالکیت آن آمده است. این قنات سه شاخه جدا از هم به نامهای شیرین، شور، ابراهیم خویدکی دارد. تعداد میله چاههایی که در طول این سه شاخه حفر شده بیش از یک هزار حلقه تخمین زده میشود که در نوع خود بینظیر است. شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد میگذرد. این پایاب در حدود ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر میکند. دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار گرفته و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر دارای کیفیت نامطلوبتری است و به اصطلاح محلی لبشور است. شاخه شيرين و ابراهيم خويدكی، شاخههای خشک شده قنات زارچ هستند و هم اكنون تنها شاخه شور به طول ۷۲ كيلومتر آبدهی دارد كه آبدهی اين شاخه در بالادست قنات ۶۰ ليتر در ثانيه بوده، اما در مظهر قنات ۲۸ ليتر در ثانيه است. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار كشاورزی استفاده میكنند. تعداد مالکان این قنات ۱۰ نفر و اراضی تحت کشت آن ۴۰ هکتار است.
از ویژگیهای دیگر قنات زارچ میتوان به مربعی بودن مقطع چاههای آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد كه مقطعی بیضوی یا دایرهوار دارند. پیشینه حفر چنین چاههایی به زمان زرتشتیان بر میگردد. مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب به عهده شورای قنات زارچ است که پنج نفر عضو داشته و از سوی کلیه مالکان و شاربین قنات انتخاب میشوند. دو نفر از محل سرچشمه زارچ و سه نفر از محل توده زارچ انتخاب میشوند. شورای قنات یک نفر را بهعنوان نماینده تامالاختیار به مدت یک سال معرفی میکند تا از کلیه مالکین و شاربین قنات خودیاری جمع کرده و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات (محل انتهای قنات در کوره پس از مادر چاه را پیشکار گویند)، مقنی و کارگر قنات را به کار میگیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت کند.
از سوی شورای قنات دو نفر بهعنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به مدت یک سال انتخاب میشوند. میراب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل میدهد. سرچشمه زارچ دارای شش شبانه روز آب و محل توده زارچ نه شبانه روز آب دارد. همچنین دستمزد میراب که به نام “سد” معروف است از روی سهم آب کشاورزی در هر مدار ۱۵ روز یک بار به میزان یک جرعه آب (به مدت ۱۱ دقیقه) تحویل میشود. تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود، اما به دلیل حفر بیرویه چاههای عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت كاهش یافته است. توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمانسازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاهها، نشست فاضلابها به درون قنات و قرار دادن لولههای فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجود آورده و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شده است. حتی در حال حاضر ۳۰ کیلومتری از قنات زارچ که از زیر شهر یزد عبور میکند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد که این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت کردهاند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده، اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلابها به قنات حتی سبب ایجاد گاز دیاکسید کربن در قنات شده كه این امر لایروبی را برای مقنیان مشكل و خطرآفرین کرده است. قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ با شماره ۱۴۸۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. همچنین با توجه به اهمیت این سازه طویل نام آن در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
دره ستاره شناسان
دره قاهان از یک سو جنسی از کویر است و از سوی دیگر دل در گرو کوهستان دارد و خنکی بامداد و شامگاهش پوست صورت را مینوازد و گونهها را میگزد که اینجا کویر و کوهستان و قنات و درخت، این همه اضداد را در دل خویش جای داده است. شاید مثل نیاسر یا قمصر و آنجا گل میروید و اینجا بیدمشک و شکوفههای قیسی، سیب، گیلاس، گردو و…
قاهان کجاست؟ دره قاهان در ۳۵ کیلومتری جاده ساوه ـ سلفچگان واقع شده است. تنها مسیر دسترسی نیز جاده ساوه ـ سلفچگان است و البته علاوه بر ورودی ساوه، جاده قم ـ ساوه نیز مسیر مناسبی است که در سهراهی آوه با جاده سلفچگان تقاطع دارد. به لحاظ تقسیمات کشوری، دره قاهان در حوزه استان قم قرار دارد و البته به عنوان منطقه ویژه گردشگری این استان ثبت شده است؛ اما به جهت جغرافیایی درست در مرز استان قم و استان مرکزی واقع شده است و زادبوم روستاهای این منطقه به ویژه روستاهای بالادستی به فرهنگ شهر تفرش بسیار نزدیک است و حتی طبیعت و محصولاتشان نیز به این شهر تشابه بیشتری دارد. وقتی که کویر را پشت سر میگذاری، شاید به نظر خیلی دور از ذهن برسد که همین نزدیکیها آبی روان است و جویی که میرود پای چناری، سروی یا تبریزی که سنش به چند صد سال یا بیشتر میرسد؛ اما خوب است که علاقهمندان به درختان کهنسال ایرانی به خاطر بسپارند که دره قاهان نیز یکی از زیستگاههای اصلی درختان کهنسال ایرانی به ویژه چنار است. دره قاهان، یکی از بخشهای خلجستان است. طول این دره حدود ۳۰ کیلومتر است که یک مجموعه روستا را دربر میگیرد؛ اما روستاهایی که به شکل خطی ممتد و به موازات جاده تفرش کشیده شدهاند، به ترتیب عبارتند از: آغلک، بنابر، جمزقان، قاهان، نویس، کاسوا و انجیله.
مسیر اصلی دسترسی به تمام این روستاها از طریق جادهای فرعی و البته آسفالته است که از جاده سلفچگان جدا میشود و هر قدر که از جاده اصلی دور میشوی و به سمت پایانی دره حرکت میکنی، فضای روستا کوهستانیتر میشود؛ تا جایی که ۳ روستای پایانی نویس، کاسوا و انجیله به شکل پلکانی در دل کوهستان قرار دارند و به رغم فاصله به نسبت کم با جاده اصلی بیشتر از آب و هوای ییلاقی و کوهستانی بهرهمندند و همین امر مهمترین عامل جذابیت گردشگران متعدد از اقصی نقاط کشور به این دره بوده است؛ به سبب اینکه با فاصله زمانی کمتر از نیم ساعت گردشگران با طبیعت و آب و هوایی کاملا متفاوت و با تفاوت دمایی قابل توجه روبهرو میشوند که گاهی اوقات این اختلاف دما به بیش از ۱۰ درجه سانتیگراد میرسد. دره قاهان، سرزمین چهارفصلی است که در هر زمان زیباییهای خاص خود را دارد؛ بهاری پرشکوفه، تابستانی ییلاقی، پاییزی رنگارنگ و اگر سالی پربرکت باشد زمستانهایی سرد و سپید که قدرت برف میتواند مسیرهای ارتباطی روستاها را قطع کند. وجود رودخانههای فصلی و حاصل دست قناتکاران ایرانی نیز این منظومه زیبا را به مکانی منحصر به فرد تبدیل کرده است تا درهای سرسبز و پرمحصول شکل بگیرد. از تعداد دقیق قناتهای دره قاهان اطلاع دقیقی در دست نیست، اما حدود ۲۰ قنات در خود دهستان قاهان و ۱۵ قنات در روستای نویس و بیش از ۱۰ قنات در روستای انجیله شناسایی شدهاند.