مدرسه
مسجد خانم زنجان
مسجد و مدرسه خانم از جاهای دیدنی زنجان به شمار میرود و در سبزه میدان شهر قرار گرفته است. کتیبهای در سردر مسجد مدرسه زنجان است که نشان از تاریخ ساخت بنا دارد. در این کتیبه سال ۱۳۲۳ هجری قمری سال ساخت بنا و بانی آن جمیله خانم ذوالفقاری آورده شده است. در کتیبه نوشته شده که معماری بنای مسجد مدرسه خانم استاد اسماعیل بنا بوده است. با توضیحات کتیبه میتوان چنین برداشت کرد که مسجد مدرسه خانم به سفارش جمیله خانم دختر حسینقلی خان سرداری معروف به ذوالفقاری یکی از بانوان صاحب شان و متمکن در اواخر دوره قاجار و توسط استاد اسماعیل بنا ساخته شده است. طبق وقفنامه باقی مانده که در ۲۲ محرم سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم شده است، جمیله خانم ذوالفقاری پیش از اتمام بنا وفات یافته و دختر خود با نام قمرتاج خانم را بهعنوان اولین متولی مسجد مدرسه برگزیده است. به این ترتیب میتوان گفت مسجد مدرسه، نام خود را با عنوان «خانم» از نام بانیان خود گرفته است. ساخت مساجد و مدارس و بناهای عامالمنفعه از سوی بانوان متدین و مقتدر در طول تاریخ ایران سابقهای طولانی دارد،که این مسجد مدرسه تنها نمونهای از آن است.
مسجد و مدرسه خانم جایگاه خاص و منحصر بفردی در معماری ایرانی-اسلامی دارد. در میان آثار تاریخی برجای مانده در کشور، این جایگاه خاص از یک سو از نقطه نظر سبک معماری، شیوه و تکنیک تزئینی است که به بهترین شکل گویای معماری دوره قاجار است. بررسی معماری بنای مسجد مدرسه خانم نشان میدهد که بنای مزبور مسجد-مدرسه بوده و قسمت اعظم مساحت آن به فضای مدرسه اختصاص یافته است. بنا از آثار دوره قاجار است که طبق کتیبه موجود در نیمه اول قرن چهاردهم ساخته شده است. فضاهای تشکیل دهنده مسجد شامل صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجرهها، سردر و دو مناره زیبا است. ورودی مسجد، دارای پلان U شکل است بهطوریکه حس دعوتکنندگی را به افراد القا میکند. مسجد دارای دربی چوبی و همچنین طاقنماهایی در جدارهها با تزئینات آجر و کاشی است. قسمت مسجد بنا منارههایی قطور و کوتاه بر فراز سردر دارد که تزیینات بدیع آجر و کاشی را در خود دارد و قابل مقایسه با منارههای مدرسه سپهسالار قدیم تهران است. حجرههای مدرسه در سه جبهه شمالی، شرقی و غربی بنا قرار گرفتهاند و هریک ایوانچه ای در مقابل خود دارند. جبهه جنوبی حیاط شبستان طویلی دارد که یک ردیف ستون آجری در میانه آن قرار دارد. اتاق در طرف شرقی شبستان فضای مدرسه است و از حیاط کوچک مجاور خود نور میگیرد.. شیوههای به کار رفته در معماری مسجد مدرسه خانم منحصرا از خصوصیات معماری دوره قاجار است. برای مثال تزیینات پرکار بخش بزرگی از درب ورودی، سطوح فوقانی حجرههای مشرف به میانسرا، نقوش هندسی موجود در آنها و رنگهای استفاده شده در بنا به بهترین شکل گویای معماری عصر قاجاریه است. نقوش هندسی مسجد مدرسه خانم در شهر زنجان، گل و بوته است که با رنگهای رایج در دوره قاجار یعنی رنگهای زرد، نارنجی، سیاه و سفید و صورتی رنگآمیزی شده است. این مسجد مدرسه در بافت تاریخی شهر زنجان، نمایانگر معماری قاجاری است. میانسرای مسجد خانم هشت ضلعی است که در ضلعهای شرقی، غربی و شمالی بنا ۱۲حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است. صحن مسجد خانم دارای هندسه هشتضلعی است بهطوریکه اطراف آن را دوازده حجره تشکیل داده است. صحن دارای حوضی زیبا در وسط، به همراه چهار باغچه درختکاری شده در اطراف آن است. معماری به گونهای است که فضایی مطلوب و دلنشین از ترکیب فضای سبز در کنار کاشیهای رنگارنگ به وجود آمده است. حجرههای مسجد خانم که محل اقامت طلاب علوم دینی بودهاند، در اضلاع شمالی، شرقی و غربی مجموعه، ساخته شدهاند و دارای پنجرهها و درهای چوبی کندهکاری شده هستند. علاوه براین، به اندازه دو پله با ازاره سنگی از سطح زمین فاصله گرفتهاند. سردر شبستان از سمت میانسرا با کاشیهای زرد رنگ خودنمایی میکند. فضای داخلی، دارای ستونهایی با طرح مارپیچ سنگی و همچنین جدارهها و طاقهای نیمدایره آجری است. کاشیهای استفاده شده در این فضا، همانند جدارههای خارجی با رنگهای متنوع و قاجاری در کنار آجر اجرا شدهاند. داخل شبستان مسجد خانم، محرابی با طاق نیمدایره وجود داردکه با تزئینات شگفت و پرکار، از کاشی ساختهشده، بهطوریکه نگاهها را به سمت خود هدایت میکند. مسجد مدرسه خانم در تاریخ دهم اردیبهشت ماه در سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۵۵ بهعنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. برای بازدید از مسجد مدرسه خانم بهتر است بدانید که این بنای تاریخی در سبزه میدان شهر زنجان، خیابان قایمیه، کوچه فخیمالدوله قرار گرفته است.
مدرسه ابراهیم خان کرمان
«ابراهیم خان ظهیرالدوله»، از حاکمان شهر کرمان در دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار است که در سالهای ۱۲۱۶ تا ۱۲۴۰ هجری قمری بر این سرزمین حکومت کرد. وی نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت و در دوران حکومتش به دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده، از او به عنوان فرمانروایی مردمدوست یاد میشد. وی در زمان حکومت خود در کرمان، عمارات و بناهای بسیاری را احداث کرد که از مهمترین و مشهورترین آنها می توان به دورازه ارک و مجموعه ابراهیم خان اشاره کرد. مجموعه ابراهیم خان متشکل از چند بنا از جمله بازار یا قیصریه زرگرها، حمام، آبانبار و مدرسه است که امروزه با گذشت بیش از دویست سال از زمان ساخت، به یکی از شناخته شدهترین جاهای دیدنی کرمان تبدیل شده است. این میراث ارزشمند ملی کشور در مرکز کرمان و در نزدیکی «مجموعه گنجعلی خان» و در «میدان گنجعلی خان» از دیگر آثار تاریخی کرمان قرار دارد. همانگونه که پیشتر نیز بیان شد، ابراهیمخان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه تاریخی است که در سال ۱۲۳۱ هجری قمری احداث و از این رو به نام مجموعه ابراهیم خان، شهرت یافته است. مساحت مجموعه ابراهیم خان به طور تقریبی برابر با ۴۵۰۰ متر مربع بوده که سازنده آن با الگوبرداری از بناهای دوران صفویه، مجموعهای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین، به یادگار گذاشته است. از ویژگیهای بارز و قابل توجه در مورد معماری و تزئینات انجام شده در این اثر ملی، میتوان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره کرد که نسبت به دیگر عمارات و آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزئینات مورد استفاده قرار گرفته است. اما از دیگر نکات مورد توجه در مورد مجموعه ابراهیم خان میتوان به همزمانی ساخت بخشهای مختلف آن همچون حمام، بازار و … اشاره کرد. ناگفته نماند که «خلوت» یا «خانه مدرس»، قسمتی از مجموعه ابراهیم خان است که برخلاف دیگر بخشها در زمانی دیگر و توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه اضافه شده است.
در مورد تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه اختلاف نظراتی وجود دارد. به عنوان مثال برخی با توجه به کتیبهای که با هنر کاشیکاری در گرداگرد صحن مدرسه ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال ۱۲۳۲ هجری قمری نسبت میدهند. درواقع این کتیبه، قصیدهای از «صبای کاشانی» (فتحعلی خان کاشانی مشهور به ملکالشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار)، است که بیت آخر آن نشاندهنده تاریخ احداث بنای مدرسه است. این در حالی است که نویسنده کتاب گنجعلی خان، سال ۱۲۹۹ هجری قمری را زمان اتمام مجموعه ابراهیم خان عنوان کرده است. جالب است بدانید که در کتاب جغرافیای کرمان نیز سال ۱۲۳۰ هجری قمری، سال به پایان رسیدن پروسه ساخت مدرسه بیان شده است. از نکات جالب در مورد این مدرسه متروکه نشدن آن در عصر حاضر است چرا که امروزه با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این مجموعه ارزشمند تاریخی، همچنان مدرسه فعال است و از آن به عنوان مکان درس و بحث طلبهها و نیز اسکان ایشان استفاده میشود. به یقین میتوان مدرسه این مجموعه زیبا و دوستداشتنی تاریخ کشور را از زیباترین عمارات ساخته شده در دوران حکومت صفویان معرفی کرد که امروزه در کرمان برجای مانده است. مدرسه متشکل از دو طبقه است که به مکتب شیخیه تعلق دارد. طراح این بخش از مجموعه، پلان آن را به صورت مستطیل شکل درنظر گرفته است. حجرهها نیز در اطراف مدرسه و در چهار ضلع آن، به شکل مستطیل شکل احداث شده است. حجره مدرسه، اتاقهای خادم و چراغدار و آبکش، سرویسهای بهداشتی، مسجد و کتابخانه از بخشهای مختلف مدرسه بهشمار میرود. با توجه به کتیبهای که در ضلع غربی مدرسه وجود دارد، میتوان به نام سازنده آن که «استاد اسماعیل قصاع»، بوده است، پی برد. شاهنشین، محراب، ایوانچه و غرفههایی که در اطراف قرار دارد، ساختمان آن را تشکیل داده است. محرابی بسیار زیبا با کاشیکاری هفترنگ در مدرسه ابراهیم خان، یکی از زیباترین بخشهای این اثر تاریخی است . از زیباترین قسمتهای مدرسه میتوان به محرابی تزئین شده با کاشی هفترنگ اشاره کرد که در قسمت انتهایی ایوان قبله قرار دارد و در نگاه نخست، نظر هر بیننده و گردشگر را به خود جلب میسازد. همانگونه که پیشتر نیز بیان شد، تزئینات انجام شده در این مجموعه بسیار زیبا و تماشایی است؛ در مدرسه نیز در تمام قسمتهای آن بازدیدکنندگان شاهد عناصر تزئینی همچون گچبریهای زیبا، مقرنسکاریهای هنرمندانه، کاربندی و کُشته بُری خواهند بود. در بخش جنوبی مدرسه نیز «خانه مدرس»، توسط فرزندان ابراهیم خان به مدرسه اضافه شده است. خانه مدرس، بهرهمند از درهای ارسی با شیشههای رنگی است که هنرمندان ایرانزمین در هنگام ساخت تمام نماهای آن را با تزئینات کاشیکاری، تماشایی کردهاند. از مهمترین نکات مربوط به مدرسه ابراهیم خان، میتوان به بادیگر موجود در آن اشاره کرد که با ۱۶ متر ارتفاع عنوان رفیعترین بادیگر کرمان را به خود اختصاص داده و با توجه به کتیبه مدرسه توسط استاد اسماعیل قصاع ساخته شده است. همچنین در قسمت سردر ورودی مدرسه که در ضلع غربی قیصریه یا همان بازار ابراهیم خان قرار دارد، طاقبندی، تزئینات کاشی و نیز حجاریهایی زیبا بر سنگ یکپارچه مشاهده کرد که زیبا و ستودنی است. همچنین بر بام سر در جایگاه ساعت درنظر گرفته شده که آن هم در سالهایی پس از ساخت مجموعه، به مدرسه افزوده شده است.
زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد
چنین روایت شده که اسکندر مقدونی، جهانگشای سلوکی که ایرانیان از او چندان دل خوشی نداشتهاند، در محل کنونیِ مدرسه ضیائیه بنایی احداث کرد که به زندان اسکندر یا زندان ذوالقرنین شهرت یافت. این مکان البته بعدها تبدیل به مدرسه شد (چه تبدیلی از این بهتر؟) مدرسهای که اینک هشتصد سال قدمت دارد. در کنار این جاذبه عظیم، البته دو جاذبه دیگر نیز میتوانید بیابید که هر یک تنها ۳۰۰ متر با این بنا فاصله دارند: خانهی لاریها (عمارتی بزرگ و شگفتانگیز متعلق به عهد قاجار و به سبک زیبای معماریِ همان دوره) و موزهی حیدرزاده (موزهی مردمشناسی و سکهشناسیِ بسیار دیدنی، با سکههایی به قدمت صدها و حتی هزاران سال.) اکنون – خوشبختانه یا متأسفانه – اثری از آن زندان معروف، زندان اسکندر یزد، بر جا نمانده است. تنها یک فرورفتگیِ گودال مانند در بنا به چشم میخورد که برخی از قدما میگویند سیاهچال زندان مخوف اسکندر یزد بوده است. اما این گمان اشتباه است و گودال یادشده، در اثر فروریختگیِ بخشی از بنا ایجاد شده است. هشت قرن، یعنی هشتصد سال تمام، قدمت این بناست. در بسیاری از کشورها که به گردشگریِ تاریخی شهرت دارند، کمتر بنایی با این قدمت یافت میشود و مسئولین آن کشورها، وجود بناهایی مانند مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر یزد) را بر چشم مینهند. اصل ساختمانِ مدرسه ضیائیه در قرن هفتم بهدست ضیاءالدین حسین رضی بر ویرانههای زندان اسکندر بنا نهاده شد و بعدها فرزندان او آن را تکمیل کردند. ساختنِ مدرسه با خشت خامِ یزد انجام گرفت و احتمالا به همین دلیل است که این بنا اینهمه سال، همچنان مانند کوهی استوار بر جای ایستاده است. بنا زندان اسکندر یزد ۱۸ متر ارتفاع دارد و درست کنار بقعۀ ۱۲ امام شهر خشتی جهان واقع شده است. گنبد زندان اسکندر یزد (مدرسه ضیائیه) که آن را نیز از خشت خام ساختهاند، بنایی با معماری آذری است. شیوه آذری یا آذربايجاني، سبکی منسوب به آذربایجان بوده که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت است و با عنوان سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز شناخته می شود. در این بنا از تزئینات کاشی کاری استفاده نشده و تنها خشت در ساخت این بنای ساده و زیبا به کار رفته است، یادآور میشویم که حتی در مرمت گنبد زندان اسکندر یزد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت نیز آجر استفاده شده است. شبستان بنای مدرسه ضیاییه یزد، محرابی را در میان خود دارد و در اطراف صحن یا حیاط، رواقهایی به چشم میخورد که در قسمت ضلع غربی بزرگتر بوده و در کنار آنها محرابی از گچ وجود دارد. در حیاط زندان اسکندر یزد علاوه بر اِینوانچههای کوچک جلوی اتاقها، چهار ایوان بلندتر نیز وجود دارد که بنا را به صورت چهارایوانی درآورده است. علاوه بر رواقها، عنصر دیگری که در فضای صحن دیده میشود، پايابی با ۳۸ پله به عمق ۸/۲ متر از سطح زمين است که دسترسی به آب قنات اله آباد را ممکن می سازد. چاه آبی با قطر دهانه ی دو متر در وسط حیاط وجود دارد که به سردابی به عمق ۵ متر منتهی میشود و کف سرداب نیز حوضی قدیمی به عنوان یکی از آثار به جای مانده از بنای اولیه ساختمان وجود دارد. در در گوشهی دیگری از حیاط زندان اسکندر اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده میشود که در بازدید آن میتوانید واردش شوید و از خنکای نسیم بادگیر بر فراز آن لذت ببرید. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف مدرسه ضیاییه یزد خانههای عالی و بادگيرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو منارهی رفیع و باغچهای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام در روبه روی بنا واقع شده بودند. با تمام این قسمتها زندان اسکندر از بزرگترینها و باشکوهترینها بناهای تاریخی یزد است که در نوعِ خود بینظیر و منحصر به فرد است. این بنا در محلۀ کهنِ فهادانِ یزد که از جذابترین محلههای تاریخیِ ایران است، عمری چند صد ساله دارد که در تور یزد بازدید از آن را نمیتوان فراموش کرد.
ربع رشیدی تبریز
رَبع رشیدی یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهر تبریز واقع در خیابان عباسی به سبک معماری آذری است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی بهنام رشیدالدین فضلالله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود. در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان بنام ربع رشیدی شهرت یافت. این مجموعه که در دامنهٔ کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفتهاست، در اوایل قرن هشتم یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشتهٔ تاریخنگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمانهای گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بودهاست. این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بودهاست. از مضمون نامهای که خود خواجه رشیدالدین فضلالله به دو پسرش دربارهٔ ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت میشود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبهای راهاندازی شده بود و شش هزار تن دانشجو در آن تحصیل میکردهاند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینهٔ زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بودهاست و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بودهاند.
پیشینه ربع رشیدی : ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاههای صنعتی. فضلالله همدانی برای تأمین هزینههای این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخشهایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد. خواجه فضلالله همدانی که پیش از حملهٔ مغول در قلعههای اسماعلیه زندگی میکرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال ۷۱۸ هـ. ق، با دسیسههای سیاسی کشته شد و رَبع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد. هماکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقیماندهاست. شاردن جهانگرد نامی فرانسوی که در سال ۱۰۸۴ ه.ق به ایران سفر کرده بود آوردهاست: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.