این بنا در ابرند آباد در ده کیلومتری یزد واقع گردیده و ازآثار قرن نهم هجری است . نقشه بنای مسجد، قابل مقایسه با نقشه مسجد بندرآباد یزد، مشتمل بر گنبدخانه، شبستان های سراسری شرقی و غربی، ایوان جنوبی، صحن و نیز شبستان زمستانی است که در دوره قاجار به اصل بنا الحاق شده است . صحن مسجد، کوچک و مستطیل شکل است و در ضلع جنوبی آن ، ایوانی بزرگ واقع است . ایوان مذکور، از طریق درگاه های بزرگی به گنبدخانه و شبستان های جانبی راه پیدا می کند . گنبدخانه، مربع شکل است که در بالا توسط قوس های گوشه ای و چهار قوس دیواری و کاربندی بین آنها به کثیرالاضلاع تبدیل شده و پوشش گنبدی بر آن قرار گرفته است . در ضلع جنوبی گنبدخانه ، یک شاه نشین نیم هشت ضلعی است که با پوشش مقرنس گچی جلوه خاصی به گنبدخانه بخشیده است . پوشش مذکور، همانند پوشش شاه نشین مسجد بندرآباد یزد، مزین به ستاره های چند پر از کاشی معرق است . زیر مقرنس کاری، روزنه های مشبک نورگیر با پوشش کاشی معرق ، و پایین ضلع خلفی شاه نشین، محراب قرار گرفته است . در طرفین محراب ، بخشی از کاشیکاری ازاره قرن نهم هجری متشکل از کاشی های شش ضلعی آبی رنگ بر جای مانده است . در محراب مذکور، سنگ قبری از قرن ششم هجری (۵۳۳ ه- . ق) نصب شده که بر آن عباراتی به خط کوفی و ثلث کتیبه شده است . شبستان زمستانی الحاقی به بنای مسجد، به صورت مستطیلی دراز و ستوندار است . بر محراب این شبستان، لوحی سنگی به ابعاد ۵۰×۱۰۳ سانتی متر نصب شده که بر آن، کتیبه ای به خط نستعلیق با نقش قندیل و گل و بوته نقر شده است . متن کتیبه، آیات قرآنی و عبارات ذیل است : ” هذا وقف استاد محمد علی ولد آقا حسین علی وقف مؤبد شرعی نمود قربة الی الله عالی شأن سعادت ارکان استاد محمدعلی مقنی خلف مرحوم آقا حسین علی بر گرمخانه جدید جنب مسجد جمعه واقع در قریه ابرند آباد تحریرا فی شهر رجب ۱۲۷۵ ” . بر اساس متن مزبور، شبستان در همین حدود – ۱۲۷۵-ه-. ق – ساخته شده است . ساختمان قدیمی مسجد نیز با توجه به نقشه ساختمانی، تزیینات و ویژگی های معماری، مربوط به نیمه دوم قرن نهم هجری است .

مسجد جامع کبیر نی‌ریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دورهٔ اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوهٔ معماری دورهٔ ساسانیان ساخته شده است.این بنا در نهم مرداد ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و هم‌اینک زیر پوشش و پشتیبانی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران قرار دارد.

تاریخچه : برابر نوشتهٔ مقدسی، تاریخ‌نگار سدهٔ چهارم هجری، ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری ساخته شده است.در بازسازی‌هایی که در سال‌های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری انجام شد، ساختمان و محوطهٔ مسجد گسترش یافت و ایوان کوچک‌تری روبروی ایوان اصلی بنا گردید. این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان ، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند . در اینکه در نی ریز آتشکده بوده تردیدی نیست ، اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا گردیده جای تردید است . این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله ” آندره گدار ” مدیر کل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده شده در کتاب آثار ایران از نشریات اداره کل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه ۱۰۰ مطالب کوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است که در قسمت جنوبی به چشم می خورد . بناهای پیرامون آن الحاقی است . ایوان اصلی دارای طاقی ساده ، گاهواره ای شکل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده که محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده است ، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یک دارای پنج طاق نمای عمیق است که فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده اند . تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می خورد و قدیمیترین تاریخ را که در مسجد جامع نیریزمی توان یافت  سال ۳۶۳ سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد که از میان رفته است . محراب دارای تاریخهای متعددی است :

تاریخ اول : چنین خوانده می شود : فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه ۳۶۳
تاریخ دوم : فی سنه ستین و اربعماً ۴۶۰
تاریخ سوم : فی سنه ستین و خمساله السقف ۵۶۰
تاریخ چهارم : چنین خوانده می شود : امرالموبی عماد الملک و الدوله و عزه نصره فی جمادی الثانیه د راین تاریخ عدد خوانده نمی شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده اند . کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده اند . ( سنه ۹۴۶ ) دور محراب دارای گچ بری های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط کوفی دیده می شود . این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است .
تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند : تاریخ ۳۶۳ مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور امجام شده و تاریخ ۴۶۰ مربوط می شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی . سال ۵۶۰ مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی . در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه هایی گچ بری شده است . که متأسفانه تاریخ ندارد . به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها ۱۳۰۰ هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه است . معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده است که نیریز دارای یک مسجد جامع کبیر ( غیر از مسجد جامع کبیر فعلی ) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری که فعلاً بصورت تل خاکی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می شود . در نزدیک یکصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاکم این شهر تصمیم گرفت که هر دو را تعمیر کند . پس از آنکه بقعه را تعمیر کرد ، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد . به روایت دیگر مسجد جامع کبیر کنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده که بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام که بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است که این اشعار روی آن نوشته شده است :

 زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام     باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام

خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت   مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام

شهر اسکو به دلیل موقعیت مساعد کشاورزی منطقه ای که در آن قرار دارد همواره از شهرهای آباد ایران بوده است. نام اسکو در کتیبه های سارگن دوم پادشاه آشوری در سده های اول هزاره اول قبل از میلاد آمده است. تپه ها، آثار معماری و قبرستان های تاریخی نشان از قدمت این منطقه کهنسال دارد. همچنین میلان بعنوان بخشی از اسکو دارای سیستم تقسیم آب و آبیاری بسیار قدیمی می باشد. مسجد میلان از همان زمانی که بنیان آن گذاشته شده است یعنی در سالهای نخست هزاره دوم هجری ( کتیبه مسجد سال ۱۰۳۴ را نشان می دهد ) بصورت مجموعه طراحی و اجرا شده است. مسجد، حمام، قنات، آب نما و … از عناصر اصلی مجموعه میلان هستند. مسجد اصلی بصورت پلانی منسجم به ابعاد ۱۶× ۱۶ متر در یک مربع کامل گنجانده شده است که شامل ۹ گنبد عرقچین می باشد. عمق ایوانهای سه طرف مسجد ( شمال و شرق و غرب ) بطور دقیق محاسبه شده است. بطوریکه در مدت نزدیک به ۴ قرن در طاقها و گنبدها هیچ رانش و خللی مشاهده نشده است. ایوان ضلع غربی مشرف به میدان و آب نما به طول ۱۶ متر و عرض ۳ متر علاوه بر زیبایی در تابستان و زمستان به اعتدال هوای داخلی مسجد می افزاید. ایوان در حال تخریب بوده و در سالهای ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ برای پیشگیری از ریزش و احتمال خطرات جانی جمع آوری و دوباره سازی شده است. کف ایوان همتراز کف مسجد و درحدود ۱۲۰ سانتیمتر از میدان بالاتر است. از فضای زیر ایوان به عنوان وضوخانه و موتورخانه استفاده می شود. در اوائل قرن جاری در شرق مسجد فضایی به ابعاد ۷× ۱۶ متر با دیوارهای خشتی و روکش آجری و سقف چوبی به عنوان انباری ـ کف شکن به مسجد دوره صفویه اضافه شده است که هماهنگ با معماری مسجد نبوده و جمع آوری گردید همان فضا با معماری سنتی و هماهنگ با مسجد در دو طبقه که طبقه همکف برای کفشکن ـ آبدارخانه ـ هشتی و طبقه فوقانی برای استفاده بانوان طراحی شده است. بطور کلی سطوح بخشهای مختلف عبارتند از : سطح مسجد ۲۵۶ متر مربع، ایوان غربی دو طبقه ۹۶ متر مربع، بخش شرقی در دو طبقه ۲۲۴ مترمربع، جمعاً ۵۷۶ مترمربع که ۲۵۶ مترمربع آن مرمت و ۳۳۰مترمربع آن بازسازی شده است. مناره مسجد بعلت عدم ایستایی و تعمیرات نامناسب گذشته مجدداً طراحی و اجرا شده است. مسجد جامع میلان مربوط به دوره صفوی – دوره قاجار است و این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع ارومیه در ضلع جنوب شرقی بازار ارومیه و در جوار خیابان اقبال واقع شده است و از مهمترین عناصر بافت تاریخی بازار ارومیه به شمار میرود.
اين مسجد شامل مجموعه فضاهایی است که در دوره های مختلف پیرامون صحن مسجد شکل گرفته اند. این مسجد با دو در ورودی به راسته سنگتراشان و راسته عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب می شود. ( در دو دهه اخیر در میانه صحن ساختمان حوزه علمیه با حجمی بزرگ احداث گرديده كه هویت معماری مجموعه را مخدوش نموده است ) مجموعه آثار پیرامون صحن به شرح زیر میباشد:
۱٫ شبستان گنبد دار قدیمی یا گنبد خانه که هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و به احتمال قریب به یقین و با مقایسه آن با نمونه های مشابه قدمت آن به دوره سلجوقی میرسد.
این شبستان پلاني مربع شکل به اضلاع ۶/۱۰ متر دارد که با گوشه سازیهایي به فرم فيلپوش و تبديل پلان چهار ضلعي به هشت و شانزده ، گنبد آجری به ارتفاع داخلی ۵/۱۶ متر بر آن استوار شده است .
آنچه که از ویژگی های معماری سلجوقی در این بنا بارز بنظر می رسد ، تبعیت از الگوی پلان چهار طاقی ،توجه به استحکام بنا و استفاده از مصالح مقاوم در ساخت بنا می باشد.
محراب گچبری ایلخانی بنا در ضلع جنوبی گنبد خانه واقع شده و دور تا دور منتهي اليه دیوار گنبد خانه کتیبه کوفی بر جای مانده است که از گوشه جنوب شرقی سمت راست دیوار طرف محراب با “بسم الله الرحمن الرحیم انا فتحناک لك فتحا مبینا” شروع می شود و در گوشه جنوب شرقی با کلمه ” ینصرک” ختم میشود. در دیوارهای شرقی و غربی نیز آیات دیگری نوشته شده است.
۲٫ محراب ایلخانی:
محراب گچبری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع ۸۲/۷ متر و عرض ۴۸/۵ متردر ضلع جنوبی گنبد خانه اولین نمونه از ۲۳ محراب گچبری دوره ایلخانی می باشد که بر روی محراب قدیمی تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچبری این دوره اجرا گشته است . از آنجا که اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ ۶۷۶ه .ق در مرز زمانی بین دو دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است , با دارا بودن بسیاری از خصوصیات محرابهای ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محرابهای دوره سلجوقی دارد.
کشیدگی و ارتفاع رفیع محراب ، استفاده از دو طاق نما و دو ستون نما و تاج محراب در فرم بندی آن، استفاده از خطوط ثلث در کتیبه های محراب ، تحدب نقوش و عناصر بکار رفته در گچبریها (البته این تحدب به اندازه نمونه های اجرا شده در اواسط دوره ایلخانی نیست) از مشخصه های بارزی هستند که این اثر بعنوان یک محراب دوره ایلخانی دارد.
وجود طاق کوچک نعلی شکل نیز مختص محرابهای ایلخانی در منطقه آذربایجان می باشد و نمونه آ ن را می توان در محراب مسجد جامع مرند که آخرین محراب گچبری ایلخانی می باشد مشاهده نمود.
و اما وجوه مشترک این اثر با محرابهای دوره سلجوقی استفاده از نقوش هندسی ، بکار بردن خطوط کوفی در کتیبه دور تا دور طاق نما و استفاده از فرمهاي توپی شکلی است که نمونه آن در مسجد میر نطنز به چشم می خورد . با این تفاوت که فرم توپی هاي مسجد جامع ارومیه محدب و مشبک اجرا شده اند.
دونالد ویلبردر بررسی معماری اسلامی دوره ایلخانی در خصوص این محراب ارزشمند می نویسد:
دیوار صفحه محراب دارای طاق سه برگه در مرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستونهای نیمه مدور قرار دارد که سر ستون شیار دار آن در دو قسمت مجزاست.
وروی این ستونها نغول طاق نوک تیز ، که تقریبا به شکل نعل اسب است، قرار دارد وبالای آن حاشیه محدب ساخته شده است . این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه شده وبر فراز آن حاشیه بلندی ساخته شده است. کلیه محراب شامل تزیینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است . چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه گچی عریضی دورتادور اتاق ساخته شده است . بالای طاق سه برگه کتیبه ای به این مضمون وجود دارد: عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الاول سنه سته و سبعین وتسمائه
درحاشیه اطراف قسمت مقعر محراب نیز به خط کوفی از قرآن مجید آیه ای نوشته شده است و از حضرت رسول اکرم (ص)دو حدیث به خط نسخ در حاشیه دور محراب نقش بسته است این محراب در دهه های اخیر آسیبهای جدی ديده و در سال ۱۳۷۹ توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی در کنار عملیات مرمتی گنبد خانه ،بصورت اساسی مرمت شده است .
۳٫ چهلستون:
در ضلع غربي گنبدخانه شبستان چهلستون مسجد واقع شده كه پس از شبستان گنبد دار, قديمي ترين بخش كالبد موجود مسجد جامع اروميه مي باشد. پلان چهلستون مستطيلي به ابعاد ۱۳×۴۶ متر مي باشد كه ۱۸ ستون سنگي در دو رديف نه تايي پلان اين قسمت را به سه ناو تقسيم نمود و ۳۰ گنبد پوششي آجري برروي آنها استوار گشته است. “به احتمال زياد ساختمان اين قسمت مربوط به دوره ايلخاني مي باشد و در دوره صفويه مورد مرمت قرار گرفته است(شباهت بخش سنگي آن با مقبره سه گنبد و قسمت تحتاني شبستان گنبد دار بسيار زياد است). انجام كاوش هاي علمي منظم و مطالعات باستان شناسي در فرصت مناسب در اين مجموعه تاريخي بي شك مدارك و اسناد مطمئني جهت تعيين دوره هاي قبلي و سير تحولات معماري قسمتهاي مختلف به دست خواهد داد.
در ضلع شمالي چهلستون دو ورودي از صحن به داخل مجموعه تعبييه شده است كه يكي از سر درها كه ورودي اصلي مجموعه مي باشد داراي مقرنس كاري و تزئينات كاشي هفت رنگ با گچبري مي باشد .
بر بالاي سر در ديگر كتيبه اي مربوط به اهداء باغ بزرگي به عنوان حياط مسجد و سال احداث حجرات به تاريخ ۱۱۸۰ ه.ق به وسيله رضا قلي خان بيگلربيگي اروميه ( حاكم كريم خان زند در اروميه ) نصب شده است.
بر سنگ نوشته اي در بالاي سر در اصلي نيز تاريخ ۱۱۸۴ثبت است. بر پايه همان سردر نيز سنگ مزاري با تاريخ ۱۱۷۱ وجود دارد .
به جهت رانش پايه ها و پوشش آجري، اين قسمت در سالهاي گذشته به شيوه آهن كشي مهار و تثبيت گشته است.
۴٫ حجرات اطراف صحن
همان گونه كه ذكر آن گذشت بر اساس كتيبه هاي موجود در سردر ورودي چهلستون در اوايل دوره زنديه حجرات اطراف صحن توسط رضا قلي خان حاكم اروميه در زمان كريم خان زند احداث گشته است .
متن كتيبه بدين شرح مي باشد :
“بسم الله الرحمن الرحيم چون توفيق حضرت رب الاربات شامل حال عاليجاه رفيع جايگاه اميرالامرا، العظام رضا قلي خان بيگلر بيگي اروميه افشار خلف جنت آرامگاه محمد موسي خان قاسم لو گرديد اين مدرسه در ايام خجسته انجام خود بر جنب مسجد جامع به جهت طالبان دين مبين حضرت سيدالمرسلين و ائمه معصومين صلوات الله عليهم اجمعين احداث نمود. في شهر رجب سنه ۱۱۸۴″
بخش اعظمي از حجرات پيرامون صحن در دو دهه اخير در حين احداث مدرسه علميه تخريب گرديده است .
۵٫ شبستان ضلع شرقي گنبدخانه:
در دهه هاي اخير شبستان ضلع شرقي گنبدخانه تخريب و شبستان نوساز بزرگي با سيماي ناهمگون و سقف شيرواني به مجموعه الحاق گشته و لطمه فراواني به معماري مجموعه وارد نموده است.