گنجعلی خان

 
 

مجموعه گنجعلی خان یا دالان تاریخی کرمان

kerman

بعید است که کسی به کرمان سفر کند و سری به تاریخی ترین مجموعه فرهنگی این شهر نزند. مجموعه گنجعلی‌خان که در هر گوشه آن می توان ردی از فرهنگ و تاریخ صفویه را دید. گنجعلی خان یکی از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که در سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد. مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر که در دوران حکومتش کرمان روشن‌ترین دوران تاریخی خود را پشت سر گذاشت. ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هدیه ای بود که گنجعلی خان به کرمان داد و البته به جز آن، آبادانی و رونق فرهنگی این شهر در سال های ۱۰۰۵ نت ۱۰۳۴ قمری که نتیجه ای جز تبدیل شدن شهر ضعفا به دهکده اغنیا نداشت. از جمله بناهای عام المنفعه ای که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلی‌خان است که در دوران حکومت او احداث و امروزه از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب می‌شوند. مجموعه گنجعلی‌خان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است که در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده و در ساخت، شکل گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است. مساحت این مجموعه حدود ۱۱هزار متر مربع است و تمام بناهای آن در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی میدان شکل گرفته‌اند. با توجه به کاربری‌های متفاوت این مجموعه، بازارها و مساجد کوچکی در چهار جناح میدان بنا کرده‌اند و یک مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد که با توجه به تزیینات منحصر به فرد، می‌توان آن را موزه‌ای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.

حمام گنجعلی‌خان یکی از مهمترین بناهای مجموعه است که در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است و در سال ۱۰۲۰ قمری به دست سلطان محمد، معمار یزدی ساخته شده است. در حمام گنجعلی‌خان می توانید نمونه های جالبی از نقاشی‌ها، مقرنس کاری‌ها، کاشیکاری‌ها و گچبرهای زیبا را ببینید که همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف جلوه گری می کنند. این حمام شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون است و تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر کاربری گردشگری پیدا کرده و همه روزه به ویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است. در این حمام مجسمه‌های مومی ملبس به لباس‌های سنتی مردم کرمان، صحنه‌هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشته‌اند. در کنار این مجسمه‌ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می‌شود. این مجسمه‌ها در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند. اما از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلی‌خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدان‌های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در ۳ ضلع میدان گنجعلی‌خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاق‌نماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

مسجد گنجعلی خان هم در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی‌خان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاق‌نماهای میدان بوده و در بدنه داخلی طاق‌نما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می‌شود. تاریخ احداث مسجد سال ۱۰۰۷ قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است که در پاکار تبدیل به ۸ و در مرکز گنبد تبدیل به نورگیر ۱۲ ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسکاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. موزه سکه گنجعلی خان اما در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی و به شکل ۸ ضلعی می باشد که دارای گنبد مرکزی و ایوان های جانبی است. طاق‌ها و ایوان‌های ضرابخانه با گچبری‌های زیبایی تزیین گردیده است. این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی‌خان است و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و و نقره دولتی بوده است و در حال حاضر انواع سکه‌های قدیمی در غرفه‌های آن به نمایش گذاشته شده و یکی از معتبرترین موزه‌های سکه ایران است. آب انبار گنجعلی خان را می توانید در حد میانی بازار غربی ببینید که دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه است و تاریخ احداث آن به ۱۰۲۹ قمری برمی گردد. این آب انبار به دستور علیمردان خان پسر گنجعلی‌خان بنا شده و یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی می‌شده است. سرای گنجعلی‌خان را اما می توانید در ضلع شرقی میدان ببینید. در محور این سرا سردر بلند و زیبایی وجود دارد که تاریخ احداث آن به سال ۱۰۰۷ قمری می رسد. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده و طرح‌های مورد استفاده در آن نقوش مرسوم عصر صفویه است که تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول ترسیم شده اند. اما حتی اگر هیچ کدام از این بناها را ندیده باشید، بازار گنجعلی خان را حتما دیده اید. این بازار خط مستقیمی است که در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وکیل) قرار دارد. طول آن حدود ۳ کلیومتر است و از کاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی تشکیل شده که همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته‌اند. بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی‌خان قرار دارد که بازار مسگری و بازار گنجعلی‌خان از آن جمله‌اند. بازار مسگری در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی‌خان هستند که عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته‌اند. بازار جنوبی گنجعلی‌خان هم که حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشکیل می‌دهد و در امتداد بازار سراج‌ها قرار دارد. اما در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگی شکل گرفته که معماری این فضا در نوع خود کم نظیراست.