در ایران قدیم به آسیاب‌های خاصی که برای خرد کردن برخی مواد مثل زردچوبه و فلفل استفاده می‌شد، عصارخانه می‌گفتند. همچنین از عصارخانه‌ها برای گرفتن عصاره مواد روغنی مثل کرچک استفاده می‌شد. در واقع واژه عصارخانه به‌معنای محل عصاره‌گیری است و کارکرد این عصارخانه‌ها را می‌توان شبیه به کارخانه‌های روغن‌کشی دانست. عصارخانه از دو قطعه سنگ بزرگ تشکیل می‌شد که روی هم قرار می‌گرفتند. این دو قطعه سنگ از یک‌طرف با اهرمی به راس چهارپایی نظیری الاغ یا شتر و اسب وصل بود و با حرکت حیوان به‌صورت دورانی، سنگ رویی آسیاب به حرکت درمی‌آمد و با گردش آن، مواد میان دو سنگ نرم می‌شد. قسمت بالای سنگ متحرک جایگاهی بود که مواد خرد‌شونده را داخل آن می‌ریختند تا به زیر سنگ بروند و خرد شوند. این عصارخانه‌های ابتدایی را «چوغن‌گری» نیز می‌گفتند. عصارخانه‌ها را می‌توان نماد صنعتی ایران قدیم دانست و از آن‌ها در یزد، چهارمحال و بختیاری و اصفهان نمونه‌های معدودی باقی مانده است. با گذشت زمان و گسترش نیازهای مردم، عصارخانه‌ها هم پیشرفت کردند و تغییراتی در آن‌ها شکل گرفت. امروزه در اصفهان چندین نوع از این عصارخانه‌ها برجای مانده است. یکی از معروف‌ترین آن‌ها و از جمله جاهای دیدنی اصفهان، عصارخانه شاهی است که در سال ۱۰۲۱ هجری قمری هم‌زمان با احداث بازار بزرگ قیصریه و مدرسه ملاعبدالله به دستور شاه عباس اول ساخته شد. عصارخانه شاهی در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد. قرارگیری عصارخانه در این مکان سبب شده است در شکوه عظمت آثار بزرگ تاریخی اصفهان مانند مسجد امام و عالی‌قاپو محو شود. از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۴۹ برای حرکت تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب، از موتور برق استفاده شد و بعد از آن، به‌دلیل صنعتی شدن این حرفه و وجود تجهیزات مکانیزه، ادامه کار به‌صرفه نبود و عصارخانه به‌مدت ۳۰ سال تعطیل شد. در سال ۱۳۷۹، سازمان نوسازی و شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالک خریداری و در حدود دو سال آن را مرمت کرد. سپس آن را به‌عنوان موزه در اختیار مردم و گردشگران قرار داد. عصارخانه شاهی از سال ۱۳۹۲ به‌عنوان اولین پایگاه تخصصی مطالعات فرهنگ عامه در کشور، فعالیت می‌کند و از سال ۱۳۹۵ طرح تاریخ شفاهی مشاغل سنتی اصفهان را در دست گرفته است. در این مرکز کارگاه‌های تاریخ شفاهی نیز برگزار می‌شود. بدین شکل این عصارخانه به موزه‌ای کوچک تبدیل شد و در سال ۲۰۱۷ نشان جهانی ایکوم (کمیته ملی موزه‌های ایران) را به‌عنوان برترین موزه کوچک کشور از آن خود کرد.

معماری عصارخانه شاهی : عصارخانه شاهی دارای مساحتی حدود ۳۸۰ متر مربع است و شامل بخش‌های مختلفی نظیر پیشخوان، بارانداز، شترخان، گرم‌خانه و تیرخانه می‌شود. مساحت این عصارخانه در گذشته حدود ۱۸۰۰ متر مربع بود که در حال حاضر مکان‌هایی مانند شترخان، بارانداز و ورودی بازرگانان از بین رفته‌اند و فقط یک تیرخانه و دو انبار تو در تو در بخش شرقی تیرخانه، در دو طبقه باقی مانده‌اند. محل بارانداز عصارخانه هم‌اکنون در پاساژ طلافروشان قرار دارد. این عصارخانه در یک طبقه با ارتفاعی حدود ۱۱ متر و سه فضای گنبدی شکل با مقطع کجاوه ایجاد شده است که سقف‌ها به سبک طاق و چشمه است و نورگیرهای سقف، روشنایی عصارخانه را تامین می‌کنند. ساخت سقف گنبدی به‌منظور حفظ خنکی محل برای نگهداری روغن بوده است. دیوارها و سقف خشتی بدون کاربندی، قاب‌سازی، تزیینات و پنجره ساخته شده‌اند. عصارخانه‌ها در گذشته چندین در ورودی داشتند که هر در مختص گروهی بوده است؛ مثلا یک در برای ورود مشتری و دیگری مخصوص ورود کارگران. هم‌‌اکنون نیز می‌توان این درها را در عصارخانه شاهی مشاهده کرد.

روغن‌کشی در عصارخانه شاهی: در مرحله اول دانه های روغنی را پاک می‌کردند و دانه‌هایی را که نیاز به بو دادن داشت، بو می‌دادند. محل بو دادن در طبقه دوم عصارخانه بوده است. بعد از بو دادن دانه‌ها، پوست آن‌ها گرفته و وارد مرحله آسیاب سنگی می‌شد. در قدیم از شتر نر، اسب یا گاو استفاده می‌کردند تا سنگ بارمالی را به حرکت درآورد. حرکت حیوان سبب می‌شد دانه‌های روغنی خام زیر بار سنگ آرد شوند. سپس مواد آرد شده را به محل دیگری می‌فرستادند و با آب مخلوط می‌کردند تا خمیر شود و سپس خمیر را در سبدهای ضخیمی به نام کوپی که از جنس گیاه بود، می‌ریختند و به تیرخانه ارسال می‌کردند. این سبدها نقش تصفیه‌کننده را داشتند. تیرخانه بخش اصلی عصارخانه بود که روغن‌گیری در آن انجام می‌شد. این مکان از دو تیر قطور بزرگ از جنس چوب چنار، قرقره و اهرم چوبی، چاهی به اسم تیلویه و دیوار اسپر تشکیل می‌شد. کف تیلویه ناودان و خمره‌ای برای ذخیره روغن قرار داشت و دیوار اسپر با ضخامت پنج متر از کلاف‌های چوبی ساخته شده بود. بعد از اتمام روغن‌گیری، روغن‌ها به خمره‌های بزرگ منتقل می‌شدند و خمره‌ها در انبار و داخل دیوار نگهداری می‌شدند. دانه‌های روغنی که در عصارخانه شاهی به کار می‌رفتند، معمولا کنجد، پنبه‌دانه و آفتابگردان بودند.

موزه عصارخانه شاهی: عصارخانه شاهی اصفهان یادگاری تاریخی و اقتصادی از عصر صفوی به شمار می‌آید و سندی است بر صنعتی بودن اصفهان در عصر صفوی. امروزه موزه این عصارخانه بسیار زیبا طراحی شده است و با ورود به آن می‌توان به‌راحتی عصارخانه را در حال فعالیت تصور کرد. وجود مجسمه‌های در حال کار در عصارخانه تاثیر قابل‌توجهی روی تجربه بازدیدکنندگان می‌گذارند. همچنین مجسمه شتری در این عصارخانه دیده می‌شود که در حال انجام کار است.

عصارخانه شاهی کجاست؟ عصارخانه شاهی در میدان نقش جهان، جنب ورودی بازار قیصریه، بازار قنادها، بازار عصاری (پاساژ امین) قرار دارد. برای دسترسی به میدان نقش جهان می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. اگر با مترو یا اتوبوس راهی این مکان می‌شوید، در ایستگاه مترو یا اتوبوس میدان امام حسین پیاده شوید. از این ایستگاه‌ها تا میدان را می‌توانید به‌صورت پیاده یا با تاکسی طی کنید. اگر خودروی شخصی را همراه می‌برید، چندین پارکینگ عمومی در خیابان‌های منتهی به میدان وجود دارد.

یکی از دیدنی‌هایی که در سفر به اردبیل ارزش بازدید دارد، آرامگاه شیخ کلخوران است. این بقعه با کمی فاصله از مرکز شهر اردبیل قرار گرفته و دوستداران معماری و تاریخ از آن دیدن می‌کنند. آرامگاه امین‌الدین جبرائیل معماری چشمگیر و کاشی‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌های دیدنی و هنرمندانه‌ای دارد. مدفن پدر شیخ صفی‌الدین، از اجداد پادشاهان صفوی است . این بنای تاریخی به قرن دهم هجری قمری تعلق دارد و در روستای کلخوران، در سه کیلومتری اردبیل قرار گرفته است. بنای مقبره به‌صورت هشت ضلعی است و در میان یک باغ قرار دارد. تزیینات و نقاشی‌های مقبره در دوران حکومت صفویان صورت گرفته است و در دوره‌های مختلف، بخش‌هایی به این بنای کهن افزوده‌اند. از دیگر تزیینات بنا می‌توان به گچبری، مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری اشاره کرد.  این آرامگاه قبلا خارج شهر و در روستای کلخوران قرار داشت، ولی اکنون دیگر به شهر چسبیده است. کافی است از خیابان حسینیه وارد خیابان ریاحی شوید و آن‌ را ادامه دهید تا به خیابان شیخ جبرئیل برسید. در انتهای این خیابان بقعه شیخ جبرائیل را خواهید دید. از آرامگاه شیخ صفی تا بقعه‌ شیخ کلخوران کمتر از ۹ کیلومتر فاصله است. قدمت بنای مقبره شیخ جبرائیل به سال ۹۸۱ خورشیدی می‌رسد. تاریخ ساخت بنا را از کتیبه‌ای می‌شود فهمید که در میان مقرنس‌های شمال غربی گنبد قرار گرفته است. در این کتیبه نام طاهر بن سلطان محمد نقاش هم دیده می‌شود. این بنا حیاط، رواق، ایوان، حجره و غرفه دارد. آرامگاه را در حیاط بزرگی معروف به باغ شیخ پیدا می‌کنید. در باغ شیخ چند بقعه و قبر پر نقش و نگار دیگر هم دیده می‌شود. حیاط چهارگوش است، ورودی و خروجی دارد و بقعه شیخ کلخوران در وسط آن قرار گرفته است.

نمای بیرونی آرامگاه، آجری و بسیار چشم‌نواز است. سقف بنا مسطح است و در وسط گنبد آجری زیبایی دارد. یکی از جذابیت‌های این بنا، منبت‌کاری بین رواق و بقعه است که بسیار هنرمندانه انجام شده است. روی در چوبی ورودی هم منبت‌کاری‌های استادانه‌ای به‌چشم می‌خورد و شعرهایی به شکل برجسته روی آن دیده می‌شود. وارد آرامگاه که می‌شوید، صندوق چوبی در وسط می‌بینید. دور تا دور آن دیوارها کاشی‌کاری شده‌اند. کاشی‌ها به‌رنگ آبی فیروزه‌ای‌ست و آبی تیره و طلایی هم میان آنها دیده می‌شود. بالای کاشی‌کاری، نوشته‌هایی به خط کوفی دیده می‌شود که هنرمندانه و دیدنی‌ست. دیوارهای بقعه از دو جدار توخالی تشکیل شده‌اند که در نوع خود شاهکاری به‌حساب می‌آیند. حالا سرتان را بلند کنید و گنبد زیبای آرامگاه را ببینید که مقرنس‌های آن از هنرهای برجسته معماری دوره‌ی صفوی به‌شمار می‌روند. هرچند از پوشش بیرونی گنبد مراقبت نشده و در اثر رطوبت آسیب زیادی دیده، پوشش داخلی زیبایش هنوز تماشایی‌ست. با توجه به ارزش تاریخی و معماری، مقبره شیخ امین الدین جبرائیل در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

یکی از جاهای دیدنی قم کاروانسرای پاسنگان است که به اقامتگاه بوم‌گردی و پایگاه رصد ستارگان تبدیل شده است. در کنار گشت‌وگذار در این شهر می‌توان شبی را همچون مسافران گذشته در این محل اقامت داشت. کاروانسراها بناهایی خفته در راه‌ها و جاده‌ها هستند که روزگاری مأمن و پناهگاهی برای استراحت کاروان‌ها و کاروانیان خسته و رسیده از راه بودند. بدون شک از دیرباز و حتی از زمان هخامنشیان چنین مکان‌هایی وجود داشته است و هردوت؛ مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاه‌های بین شوش، سارد و بابل ساخته شده بود سخن گفته است. در دوره‌ی اشکانیان نیز با رونق گرفتن جاده‌ی ابریشم و تجارت می‌توان گفت ایستاه‌گاه‌ها و منزلگاه‌های بین مسیرها بوده است. اما قدیمی‌ترین کاروانسراهای به‌جای مانده از دوران باستان در ایران به ساسانیان تعلق دارد که دیرگچین در جاده‌ی تهران- قم و رباط انوشیروان در جاده‌ی سمنان- دامغان از مهم‌ترین آن‌ها است. دوران درخشش و طلایی این منزلگاه‌ها به روزگار پرشکوه صفویان و عهد شاه عباسی برمی‌گردد. در گوشه گوشه‌ی این سرزمین و در مسیر راه‌ها به دستور شاه عباس کبیر کاروانسراهایی برای استراحت مسافران، تجار و بازرگانان ساخته شده است. پاسنگان نمونه‌ای از  این نوع بناها است که در نزدیکی قم واقع است. اگر روزی در مسیر قم به کاشان سفر کنید در ۲۰ کیلومتری قم بنایی از گذشته نظرتان را جلب خواهد و اگر توقفی کوتاه داشته باشید و سری به آن بزنید از تماشای آن پشیمان نخواهید شد. وقتی به نزدیکی پاسنگان برسید کاروانسرایی آجری و زیبا را خواهید دید که روی پایه‌های سنگی بنا شده است و چهار برج مدور که از سنگ لاشه ساخته شده‌اند در چهار گوشه‌ی دیوارهای این بنا دیده ‌می‌شود. در اطراف ورودی این بنا ده طاق‌نمای تزیینی چشم‌نوازی می‌کند. بعد از عبور از سردر که دارای طاق آجری است، وارد حیاط مجوعه می‌شوید. حجره‌های متعدد و ایوان‌ها زینت‌بخش حیاط پاسنگان هستند که روزگاری مکان استراحت مسافران خسته بودند. اتاق نگهبانان، محل نگهداری چارپایان و دو آب‌انبار از بخش‌های دیگر هستند. این بنای مربع شکل دارای ابعاد ۵۰ در ۵۰ و مساحت ۲۵۰۰ متر مربع است و مانند سایر کاروانسراهای نواحی مرکزی ایران و به سبک آن‌ها بنا شده است. پاسنگان که یادگاری از دوران کاروانسرا سازی شاه عباس کبیر است، به روزگار قاجاریان نیز همچنان مورد استفاده بوده و در سال ۱۳۲۱ خورشیدی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است. جهانگردان و سیاحان متعددی از کاروانسرای پاسنگان دیدن کردند و به توصیف این مکان و به تصویر کشیدن آن در سفرنامه‌های خود پرداخته‌اند. از جمله‌ی این افراد پاسکال کوست؛ نقاش و معمار معروف فرانسوی است که در عهد قاجار و در زمان محمد شاه به ایران آمد. پاسکال در کتاب خود طرحی دقیق از پاسنگان به تصویر کشیده است و نشان می‌دهد این اثر تا امروز به همان شکل روزگار قاجاریه باقی مانده است. مادام ژان دیوالافوا نیز در سفرنامه‌ی خود آورده است تا سال ۱۸۸۸ میلادی تغییری در پاسنگان صورت نگرفته است و تصویری از نمای ورودی آن را کشیده است. مولر نیز بانی و سازنده‌ی این بنا را بازرگانی از اهالی قزوین به نام حاجی محمد باقر و تاریخ ساخت آن را ۱۸۰۷ میلادی می‌داند و ماکسیم سیرو؛ معمار فرانسوی معتقد است زمان ساخت پاسنگان به پیش از عهد صفوی می‌رسد. پاسنگان روزگاری محل اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بود. مدتی این مکان به‌عنوان پاسگاه ژاندارمری استفاده شد و در زمان حاضر نیز کاربری تاریخی و گذشته‌ی خود را در قالبی جدید ادامه می‌دهد. در حال حاضر این کاروانسرا تنها یک بنای تاریخی نیست و بعد از مرمت و بازسازی به اقامتگاه‌ بوم‌گردی تبدیل شده است و می‌توانید در کنار سفر به قم و بازدید از این بنا در این مکان اقامت داشته باشید. از آنجایی که پاسنگان در مسیر کویر مرنجاب کاشان واقع است و امکانات رصد ستگارگان را دارد پایگاه رصد اجرام آسمانی نیز است. پایگاه پرنده‌نگری، محل برگزاری جشن‌ها، جشنواره‌ها از دیگر کاربری های جدید پاسنگان است.

موقعیت و دسترسی : برای دسترسی به این کاروانسرا به کیلومتر ۲۰ جاده‌ی قم به کاشان بروید و در ۱۰۰ متری جاده می‌توانید این بنا را ببنید. این اقامتگاه در نزدیکی زنبورک از توابع جنت آباد شهرستان قم واقع است.