بازار بزرگ سیمره بعد از ۱۴۰۰ سال از زیر خاک بیرون آمد! این بازار که متعلق به قرون اولیه اسلامی است در آخرین کاوش های باستان شناسان ایلامی پیدا شد و سرنخ های تازه ای از زندگی مردمان آن عصر در اختیار باستان شناسان قرار داد. بهزاد فریادیان سرپرست هیئت باستان شناسی شهر تاریخی سیمره در این باره گفت: «در این کاوش با تلاش باستان شناسان سازه بزرگ یکی از بازارهای شهر باستانی سیمره با قدمتی حدود ۱۴۰۰ ساله با معماری پیچیده نمایان شد.» در این کاوش ۸ حجره، طاقچه، طاق نما، ستون، گچبری هایی با نقوش هندسی و گل و گیاه، ظروف منقوش و غیر منقوش سفالی و ظروف شیشه ای بدست آمده است. اتاق‌های تو درتو و تاقچه‌های قرینه هم و همچنین قطعاتی از گچبری های منقش به نقش گل و گیاه و ظروف سفالی و شیشه‌ای، آثار دیگری بودند که باستان شناسان ایلامی در کاوش های خود به دست آوردند.

فریادیان با بیان اینکه اصلی ترین سازه این اثر مربوط به قرون اولیه اسلامی و لایه های پایین تر آن مربوط به اواخر دوران ساسانی است به خبرگزاری مهر گفت: «ایستایی سازه های خارج شده از دل خاک قابل مرمت و بازسازی است.» محوطه تاریخی سیمره متعلق به دوره ساسانیان و قرون اولیه اسلامی است که در واقع با ورود اسلام به ایران و انقراض سلسله ساسانی؛ به مدت ۳۳۰‬سال محل سکونت امرای اسلامی بوده است. اما به گفته فریادیان این شهر که ششمین اثر ملی به ثبت رسیده کشور به شمار می‌رود، به دلیل وقوع زلزله یا خشکسالی های متوالی و یا حتی دیگر بلایای طبیعی خالی از سکنه شده است.

مجموعه تاریخی بازار اردبیل در میانه شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع گردیده و به جهت قدمت و دارا بودن معماری سنتی از بازارهای تاریخی و جالب توجه ایران به شمار می آید و چون دیگر بازارها مشتمل بر راسته ها، تیمچه ها، سراها و مسجد و گرمابه است. بازار اردبیل از سابقه طولانی و درخشانی برخوردارمی باشد. مقدسی و اصطخری (قرن چهارم ه.ق)، بازار اردبیل را به شکل صلیبی توصیف می کنند که در میانه آن مسجد قرار داشته است. بازار اردبیل در قرن ۷ و ۸ ه.ق نیز از رونق فراوانی برخوردار بوده اما رونق اصلی آن مربوط به دوره صفویه است. در این دوره به جهت اینکه اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی، مرکز دینی و همچنین جایگاه مقابر شیخ صفی الدین اردبیلی و دیگر گذشتگان سلاطین صفوی بود شهر و بازار آن از اهمیت و رونق خاصی برخوردار گردید. مجموعه کنونی بازار معرف آثاری از دوره صفویه و قاجاریه است و شامل راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملک، راسته قیصریه، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقو سازان، آهنگران، سرای خشکبار (حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو یا زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است. مجموعه بازار با طاق های جناغی و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق نمای مغازه ها به طور متوسط ۳ متر و قطر پایه های طاق ها حدود ۸۰ سانتی متر است. روشنایی داخل بازار از طریق روزنه های تعبیه شده در پوشش های گنبدی تامین می شود.

سرای خشکبارها از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای ۵ دهانه و ۵۱ مغازه است. سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است و در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده و به راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می شود. بخش اصلی سرا فضایی مستطیل شکل به ابعاد ۸۰/۳ × ۹۴/۹ متر می باشد که پوشش آن متشکل از ۹ گنبد در میانه با چهار ستون مدور از سنگ خارا به ارتفاع ۷۵/۲ و قطر ۵۲% متر (یا ۵۲ سانتیمتر) و در اطراف بر جرزها نگهداری می شود. ستون ها دارای سرستون مکعب شکل بوده و طاق های زیرین گنبدها توسط تیرهای چوبی به یکدیگر اتصال یافته و مهار شده است. از دیگر بخش های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. این بخش بنایی است مدور با گنبد کروی بلند و ساده . قطر بنا در پایین ۱۲ متر و ارتفاع تقریبی آن ۱۳ متر است. بخش زیرین بنا، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه ها و امتداد بازارچه ها عبارت است از ۱۲ پایه که با ۱۲ طاق جناغی زمینه را برای بر پایی گنبد فراهم ساخته است. در هشت طاق جناغی مغازه و در ۴ تای دیگر راهرو بازارچه ها تعبیه شده است. بر سر بازارچه شمال شرقی، سنگ نبشته ای به چشم می خورد. که به علت فرسودگی امکان قرائت آن وجود ندارد این سنگ نوشته حاوی نام بانی و تاریخ بنا بوده است. تیمچه و سرا و بازارچه زنجیرلی از دیگر بخش های مهم بازار اردبیل است که به راسته بازار راه می یابد. سرای زنجیرلی بنای هشت ضلعی است (چهار ضلع اصلی و چهار ضلع فرعی) که ابعاد اضلاع اصلی آن ۲۰/۱۰ متر می باشد صورت ۸ ضلعی در بالا با گوشه سازی به دایره تبدیل شده و گنبدی کروی و ساده ای بر فراز آن جا گرفته است. مجموعه تاریخی بازار اردبیل در سال های اخیر از طرف سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده و به شماره ۱۶۹۰ به ثبت تاریخی رسیده است.

بازار بزرگ شهر رشت در بافت قدیمی و مرکزی این شهر قرار دارد و مرکز کلیه فعالیت‌های بازرگانی استان گیلان به حساب می‌آید. بازار سنتی رشت شامل میدان بزرگ، میدان کوچک، چهارسوق‌‌ها و کاروانسراها است. معماری کاروانسراها و طاقی‌های موجود در بازار رشت یکی از جاذبه‌های توریستی این بازار است. در گوشه و کنار بازار رشت میتوان جلوه های گوناگونی از زیبایی‌های فرهنگ فولکلور این استان را یافت که به نوبه خود بسیار زیبا و جذاب است. این بازار از بخش‌های گوناگونی شامل کاروانسراها و طاقی‌ها و… تشکیل شده است.در بافت ۲۴ هکتاری بازار رشت، ۱۴ کاروانسرا وجود دارد که توسط راسته‌های مختلف به هم مرتبط هستند. این کاروانسراها در دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی به عنوان کانون‌های بازرگانی ساخته شدند. تعدادی از آنها عبارتند از: طاقی‌های بزرگ و کوچک، سعادت و کاروانسراهای محتشم، چینی چیان، ملک و … .طاقی بزرگ این کاروانسرا در سال ۱۳۲۱ هجری قمری در ضلع جنوبی کاروانسرای طاقی کوچک و راسته دوم زرگرها و ضلع غربی سرای قیصریه فخر، در ضلع جنوبی راسته میدان کوچک و ضلع شرقی راسته پلاستیک فروش‌ها ساخته شده است.طاقی کوچک و ۱۳ کاروانسرای دیگر نیز در بافت ۲۴ هکتاری بازار رشت، توسط راسته‌های مختلف به هم مرتبط هستند و در دوره قاجاریه و اوایل پهلوی ساخته شده است.
این کاروانسرا در ضلع شمالی بازار رشت جنب مسجد حاج مجتهد قرار دارد و از طریق دالان جنوبی و شرقی به کاروانسرای طاقی بزرگ و راسته گونی‌فروشان و کاروانسرای ملک مرتبط است و همچنین از طریق دالان شمالی به مسجد حاج مجتهد خیابان شریعتی راه دارد.طاقی سعادت در محدوده میدان بزرگ واقع شده و در بافت بازار درون شهری نقش مهمی دارد. قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد که در گذشته یکی از قطب‌های تجاری مهم محسوب می‌شده است. کاروانسرای محتشم همانند دیگر کاروانسراها در بافت ۲۴ هکتاری بازار رشت در سال ۱۳۰۰ ساخته شده و در ضلع شمال غربی آن کاروانسرای گلشن و ضلع غربی آن بازارچه عطاران قرار دارد.کاروانسرای چینی چیان نیز در قسمت شمال غرب بازار رشت نزدیک چهار سوق قرار دارد و در قسمت شرق با سرای حاجی حسن خان و از غرب بعد از راسته حلبی سازها با سرای سعادت همجوار است. این بنا در سال ۱۳۰۸ توسط برادران چینی‌چیان ساخته شده است. کاروانسرای ملک دارای بافت بازار درون شهری است که در دوران قاجاریه ساخته شده و برای صادرات برنج به روسیه و ابریشم به کاشان و یزد مورد استفاده قرار می‌گرفته است. خرید از بازار رشت اگرچه با مشکلات عبوری روبروست اما در نوع خود از دیدنی های استان گیلان به شمار می‌رود. گردشگران وقتی به بازار رشت وارد می شوند به دنبال خرید سوغات یا کالای مورد نظر در میان تنوعی از رنگ‌های زیبای محصولات کشاورزی، انواع ماهی و… ساعت‌ها به جست وجو می‌پردازند و در کنار آن از کاروانسراهای قدیمی رشت و طاقی های بزرگ و کوچک آن دیدن می‌کنند.

چنانکه تمام شواهد تاریخی نشان می دهد ماکو همواره برای ایران زمین شهری مــرزی بـوده و دروازه ورود بـه فـلات ایـران محـسوب مـی گـردد . اوضـاع جغرافیـایی منطقه امکان استقرار قلعه ای نظامی در گلوگاهی را فراهم آورده که براحتی قابل دفاع می باشد ، امروزه نیـز علیـرغم توسعه روابط تجـاری وامنیت منطقه هنوز هم ارزش نظامـی منطقه در دفاع از فلات مرکزی ایران قابل انکار نیست . بنـابـراین بــرای شنـاخـت هسته اولیـه شهـر بـاید در جـستجـوی قلعـه اولیـه بود ، قلعـه ای که شـاید وجود آن را بتـوان به زمان مادها و حتی قبل از آن منسوب کــرد . حمدالله مستوفی در نزهه القلوب چنین اشاره می کند “ماکو قلعه ای است بر شکاف سنگی دیهی در پای آن قلعه چنانکه آن کوه تا نیمروز سایه بان آن دیه شده و مرجانیتا که بزرگ کشیشان است آنجا سکونت دارد .”

بنظر می رسد در دوره قاجار با اهمیت پیدا کردن شهر بعنوان دروازه ورود کالا و فرهنگ و تمدن غربی ، ماکـو گسترش پیـدا کرده و ارزش تجـاری و نقش منطقـه ای در بـرابر نقش نظامی از اهمیـت بیشتری بـرخوردار گـردید و شهـر قدیم ماکـو که امـروزه مورد مطالعه قرار می گیرد ، شهر بیـادگار مانده از همین دوره می باشد .
در بـافت تاريخي شهر مـاكو اكثـر فضاهاي شهري شناخته شده به چشم مي خورد ، بـا اين تفاوت كه بعـلت كوچكـي شهـر و شبـاهت آن بـه بـافتهاي روستـايي ايـن فضـاهـا در ابعـادي محدود مشاهده مي شود . مثلـاً بـازار شهـر در حـد بـازارچه و ميـدان شهـر در حـد يك ميـدان نـامنظم محله اي و حمام كوچكي در كنار مسجد جامع نه چندان بزرگ آن به چشم مي خورد . با اين وجود روابط اين فضاهـا كاملاً از اصول شهرسازي شهرهـاي اسلامي تبعيت كرده و فضاهايي مانوس و بسيار زيبا را پـديـد آورده است .

– بازار و بازارچه ها :
بافت تاريخي شهر داراي بازارچه اي به طول ۱۶۴ متر با تعداد ۷۳ مغازه مي باشد . اين بازارچه با نقشـي منطقه اي تنهـا بـازار منطقه نسبتاً وسيعي از گوشه شمالغربي ايران است كه خود با بازار خوي در ارتباط بوده است .حـال و هـواي روستايي آن موجب گشته تا بـا بازاري مسقف برخورد نكنيم .اين بازارچه از هيچيـك از فضاهـاي رسمي بـازارهاي ايراني بغير از راسته بازار برخوردار نيست . با اينحال تركيب آن با مسجد جامع ، ميدان و حمام تركيبي زيبا را بوجود آورده است .

– ميادين و ميدانچه ها :
تنها ميدان بافت تاريخي شهر در انتهاي شمالي بازار واقع گرديده كه ورود چهار معبر اصلي شهر به آن زندگي مي بـخشد . بـا اين وجـود ميـدان داراي طـراحي ويژه اي نبوده و از بدنه هاي باارزش نيـز بـرخوردار نيست بـا اين همه ارتبـاط ورودي ها و ابعاد و تناسبات آن بسيار صحيح و منطبق بر الگوهاي شهرسازي شهرهاي ايراني مي باشد .

- مساجد و فضاهاي مذهبي :
بافت تاريخي شهر ماكو عليرغم جمعيت كم و وسعت محدود داراي سه مسجد و يك امامزاده است . از آنجا كه شهر تا مدتهـا ارمني نشين بوده است ، مساجدي با قدمت بسيار در آن ديده نمي شود .با ايـن وجـود تعـداد فضـاهـاي مذهبـي موجـود نيـز بخصوص در بـخش قديمي آن قـابل توجه است . معمـاري ايـن سـه مسجد اگر چه پر تزئين نمي باشد ولي از معماري ساده و مستحكمي برخوردار است ، زيارتگاه كوچكي نيز با معماري بسيار ساده در اين بخش از شهر وجود دارد .

– تاریخچه و موقعیت بافت قدیمی ماکو :
در اواخر دوره قاجاریه شهر از گسترش بیشتری برخوردار گردید و ابنیه زیادی تحت تاثیر معماری اروپـایی در خارج از محدوده هـای بـاروی شهر ساخته شده و باروی شهر به تدریج نقش خود را از دست داده و ثقل شهر از بـالای آن به پـایین منتقل گردیده است . مخصوصـاً کـه در جنگ جهـانی اول از طرف روسیـه راه آهنی از شاه تختی بر روی پل دشت بـه با یزید در خـاک ترکیه کشیده شد که ایستگاه آن در مـاکو “داش دام” خوانـده می شد . این راه آهن و وجـود جاده ای که تنها راه ورود کـالا از اروپا بـه قسمتهای شمـالغرب ایـران بـود ، موجب گشت که شهر بـه سمت پـائیـن کـوه تمـایل پیـدا کــرده و بــرج و بــاروی شهــر ارزش خـود را از دسـت بـدهـد . تـعــداد زیـادی خانه های بسیار زیبا از این دوره در جنوب شهر قدیم به چشـم می خورد . در دوره رضا شـاهی بـا احداث خیابان مشهور این دوره که معمولاً نام خیابان پهلوی را نیز بر خـود می گرفت و احـداث میـدان ویژه آن دوره و اهمیت یـافتن مرز بازرگان ، شهـر در مسیر دیـگری در امتداد جـاده رشدی خطی پیـدا کرده است .

زندگی آدمی از همان دوران آفرینش به سمت تامین نیازهای مادی خود پیش می‌رود؛ رفته رفته با پیشرفت علوم اقتصادی و گذر از دوره اقتصادی کالا به کالا، جامعه شکل و شمایلی پیچیده به خود می گیرد و انسان را به کام خود فرو می‌برد؛ آدمی برای تامین مایه احتیاج زندگی خود خواستار ساختاری منسجم تر می‌شود و رفته رفته بازارهایی متناسب با جمعیت منطقه‌ها شکل می گیرد. به گزارش ایسنا، منطقه آذربایجان غربی، بازار تاریخی ارومیه نیز یکی از این مراکزی است که بر حسب نیازهای اجتماعی در مقطعی از تاریخ شکل گرفت، بازاری که سبک معماری به کار گرفته در آن نیز نشانگر فرهنگ و ذوق اصلی آذری- ایرانی است، وقتی وارد این بازار می شوی گویا دریچه‌ای از زمان آدمی را به چند صد سال پیشتر برده و با فرهنگ و هنر ایران قدیم آشنا می سازد. بازار قدیمی شهر ارومیه در مجموعه بافت قدیمی و در گوشه جنوب شرقی شهر قرار دارد؛ قدیمی ترین بخش‌های این بازار مربوط به دوره صفویه و بعد آن تعلق دارد؛ در گوشه کنار این بازار تاریخی حمام‌هایی نیز وجود دارد که تاریخ شناسان آنها را متعلق به دوره زندیه و قاجار می دانند. با دخل و تصرفاتی که بر اثر انقلاب صنعتی و زندگی مدرن در کالبد شهر ارومیه بوجود آمده، قسمت‌های زیادی از بافت قدیمی مخصوصاً بخش تجاری شهر منهدم و یا اتصال آنها از هم گسیخته شده، به طوری که در حال حاضر قسمت کوچکی از بافت قدیمی بازار با حد فاصل دو خیابان و میدان نوساز در شمال شرقی شهر قرار گرفته و یکی از حمام های قدیمی در قسمت دیگر شهر، در حال حاضر بخش عمده و سالم بازار قدیمی ارومیه در بین خیابان های عسگرآبادی، امام، مهاباد و اقبال محصور می باشد. مجموعه بازار قدیمی ارومیه در حال حاضر در مرکز شهر قرار گرفته و پلان کلی آن به شکل مستطیل ناقص، محصور در بین خیابان های امام، عسگرآبادی، اقبال و مهاباد می‌باشد. این بازار حدوداً دارای ۶۰ هزار مترمربع مساحت بوده تنها در قسمت بافت قدیمی آن که در حال حاضر تحت مراقبت و بهسازی می باشد حدود ۱۰۰۰ باب مغازه با عملکردهای متفاوت و تعداد ۷ تیمچه و سرای نسبتاً بزرگ، پنج حمام قدیمی و یک باب مسجد با پنج هزار مترمربع مساحت(مساحت مسجد جامع شهر) و دیگر واحدهای مربوطه به مشاغل گوناگون واقع شده‌اند که در نتیجه این مجموعه را به صورت یکی از آثار ارزشمند کشور و بازارهای قدیم قابل توجه درآورده است. با توجه به اهمیت و ارزش معماری و تاریخی مجموعه مذکور، بعد از انجام مطالعات لازم در سالهای ۵۸ و ۵۹ اقداماتی برای ثبت بازار قدیمی ارومیه در ردیف آثار ملی کشور معمول و در سال ۶۱ با ثبت مجموعه، امکان حفاظت قانونی از آن فراهم و در حال حاضر مطابق ضوابط و برنامه‌های مصوب، فعالیت های عمرانی و حفاظتی این بافت تاریخی انجام می شود. نکته قابل ذکر اینکه مانند دیگر بازارهای قدیمی با گذشت زمان و براثر دخل و تصرفات غیراصولی، مقدار قابل توجهی از فضای معماری اعم از راسته بازارها، دکاکین، سراها، تیمچه‌ها و برف اندازهای آن به صورت ناهماهنگ با بافت قدیمی و به شکلی مغایر با معماری اولیه و به صورت غیر اصولی نوسازی گردیده‌اند. به همین جهت تیپ معماری چندین راسته و سرا و تیمچه دستخوش تغییرات واقع و حالت ناهماهنگی با بخش های اصلی پیدا نموده‌اند. همچنین برف اندازها و سراهای آن از میان رفته اما بلافاصله باید یادآوری نمود که خوشبختانه به علت حجم و گستردگی زیاد آثار مجموعه و با عنایت به اینکه قسمت اعظم راسته بازارها و دیگر واحدهای معماری شکل اصلی و بافت اولیه خود را حفظ نموده‌اند به همین جهت هنوز این بازار در ردیف اماکن تاریخی و معماری بسیار خوب کشور محسوب می‌شود. مجموعه بازار قدیمی ارومیه به طوریکه در ذکر تاریخچه و موقعیت آن گفته شد شامل واحدهای مختلفی با عملکردهای متفاوت می باشد، از خصوصیات بارز این مجموعه سادگی معماری آن است، با وجود تفاوت‌هایی که از نظر فرم در طاق ها و چشمه و گنبدهای بازار مشاهده می‌شود، هیچ نوع تنوعی از حیث تکنیک هنری مانند کاشی کاری، گچبری، سنگ کاری و دربهای قدیمی پرکار چوبی در بازار دیده نمی‌شود، مصالح تمام راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب و اکثراً حتی فاقد اندود ساده گچ نیز می باشند. تنها تنوع مجموعه، ذوق و سلیقه معماران دوره‌های مختلف است که هرکدام با انتخاب فرمی خاص از نظر شکل قوسها اثری از خود به یادگار گذاشته اند. بازار از طریق هشت یا نه راسته به خیابان های اطراف راه دارد. این بازار همچنان هسته مرکزی خرید و فروش اهالی این منطقه است. مصالح تمام راسته بازار و چهارسوها از آجر و اغلب بدون اندود ساده گچ است. بازار تاریخی ارومیه از قسمت های مختلف و سراهای متعدد تشکیل شده است و در هر سرا صنف خاصی فعالیت دارد. قسمتی از بازار دو طبقه است. درون بازار مسجد و حمام‌های مختلفی تعبیه شده بود. یکی از ویژگی‌های منحصر بفرد این بازار تاریخی، مجاورت آن با مسجد اعظم ارومیه است، سردر ورودی اصلی بازار ارومیه از طرف مسجد اعظم، یکی از زیباترین جلوه‌های قدیمی معماری ایران است. سبک به کار رفته در احداث این بازار، منحصرا سبک ایرانی – اسلامی است که با فرهنگ مردم آن دوران همرنگی دارد. علیرغم زیبایی و کم نظیر بودن بازار تاریخی ارومیه، باید اذعان کرد که این منطقه تاریخی با بی مهری رو به روست، به طوریکه کمتر اقدامی در جهت شناساندن ابعاد تاریخی آن صورت گرفته است چراکه سبک معماری به کار گرفته شده در این بازار، نشانگر فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی است. بازار تاریخی ارومیه سالیان درازی است که میزبان مسافران و گردشگران خارجی و داخلی است که برای آشنایی با سبک معماری ایرانی از این مکان تاریخی بازدید به عمل می رسانند. به گزارش ایسنا این بازار در تاریخ ۱۳۶۲٫۰۳٫۲۲ به شماره ۱۶۳۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.