کویر
آشنایی با دو تنگه بُرج و بلبل !
فکر کنید وسط کویر خشک و گرم و سوزان، از تنگه ای بگذرید که نامش بلبل است. وسط یک سرزمین هموار و پست و خاک آلود، از تنگه ای بگذرید که نامش برج است! این تضادهای شیرین را فقط در کویر لوت ایران می توانید ببینید. جایی که دو تنگه آبرفتی بُرج و بلبل تبدیل به پدیدههای شگفت انگیز لوت شده اند. وجود دشت های وسیع عاری از گیاه وپهنه های شنی وتوده های ماسه بادی وانواع لکه های کویری که معرف وضعیت عمومی لوت است، این ذهنیت را تقویت می کند که لوت سرزمین مسطح و بی دروپیکری است که صرفا دارای پدیده های همگون دشتی است. اما وجود ناهمواری های گوناگون وعوارض های طبیعی منحصر بفرد، نشان از تنوع پدیده های بیابانی در لوت دارد. تنگهای بُرج و بلبل از پدیدههای بی نظیر بیابان لوت مرکزی هستند. این تنگهای آبرفتی، بر اساس پیکربندی عمومی آنها و همچنین وضعیت زمین ریختشناسی (ژئومرفولوژی) توسط کارشناسان با اسامی برج و بلبل نامگذاری شدند و با فاصله حدود ۷ کیلومتر در شرق و غرب رودشور قرارگرفتهاند و فاصله بین آنها را تلهای شنی پشت نهنگی، کلوتهای پراکنده و عرصههای رُسی و شنی فرا گرفتهاند.
از عصر یخبندان تا عصر تکنولوژی : تنگ بُرج، شاهکار طبیعی کویر لوت محسوب میشود که در بررسی اولیه به نظر میرسد قدمت تشکیل این تنگ به زمان های بوجود آمدن سازند کلوتها، یعنی بین دوران یخبندان اول و دوم زمین شناسی برسد. تنگ برج در واقع مسیل آبرفتی است که روان آب های پرحجم دشت غربی لوت مرکزی به سمت مخروط افکنههای عمیق دامنه شرقی را تسهیل کرده است. هرچند که از زمان تشکیل این تنگ که ابتدا بر اساس فرسایش آبی ومتعاقبا به واسطه فرسایش بادی بوجود آمده است، هزاران سال میگذرد، اما در حال حاضر نیز محل عبور روان آب هایی است که گاهاً بر اثر رگبارهای موقتی ایجاد میشود. دهانه ورودی این تنگ حدود هشت متر است که با مرتفع شدن دیوارهای عظیم طرفین آن، دهانه تنگ تر می شود. تا جایی که پهنای عمومی دهانه آن به حدود ۵/۱ تا ۲ متر می رسد. ارتفاع دیواره های تنگ بُرج حدود پنجاه متر است و صخره های منفرد سوزنی شکل بسیار مرتفع به صورت برج های نوک تیز در کنارآنها به صورت موازی استقرار یافته اند و اشکال جذاب وشگفت انگیزی را بوجود آورده اند که به لحاظ ارزشهای زمین شناختی در جایگاه ممتازی قرار می گیرند. ارتفاع زیاد دیواره های طرفین وتنگ بودن راهروهای پیچاپیچ این تنگ موجب شده تا در طول روز به بسیاری از نقاط آن نور آفتاب نرسد.
گذر از راهروهای شنی : آشکار بودن طبقات رسوب گذاری شده طی دوران های مختلف در دیواره های این تنگ باعث شده تا محققان علوم زمین شناسی بهتر پی به قدمت تشکیلات سازند لوت ببرند. بنابراین لزوم بررسی و مطالعه وضعیت طبیعی تنگ برج در آینده توسط متخصصین رشته های رسوب شناسی، ژئومرفولوژی وجغرافیا ضروری است. پیچیدگی راهروهای تنگ و وجود دیواره های مرتفع و همچنین صخره های مخروطی با ترکیب رس موجب شده تا شرایط بسیار مناسبی برای زیست گونه های جانوری در تنگ برج فراهم شود. وجود انواع قاب بالان، سارگپه، قراب، بیدها ، انواع عنکبوت، خزندگان و روباه شنی در این ناحیه شرایط اکومرفولوژی کم نظیری در لوت به وجود آورده است به گونهای که ذخیره گاه غذایی پرندگان شکاری مهاجر را نیزموجب شده است و نشان از اهمیت ویژه زیست محیطی زیستگاه تنگ برج در بوم سازگان لوت دارد. تنگ برج به لحاظ ساختار زمین شناسی و اکومرفولوژی و همچنین زمین ریخت شناسی و چشم اندازهای بی نظیر اقلیم گرم و خشک لوت و همچنین نقش تعادلی آن در فلات ایران، شایستگی والایی برای ثبت در فهرست میراث های طبیعی، ملی جهان را دارد که کانون سبز فارس مقدمات تشریفات قانونی آن را در برنامه دارد.
کویر مرگ در کرمان
غول های عظیم شنی در دل کویر لوت، رویایی فراموش نشدنی است که می توانید در کنار گرمترین نقطه زمین و گودترین چاله مرکزی ایران آن را تجربه کنید؛ سرزمینی مملو از عجایب که مستشرقین از آن به عنوان سرزمین پریان یاد میکنند و بدون شک مرز بین حیات و مرگ محسوب میشود. شاید کمتر کسی در ذهن خود تصور کند که کویر خشک و گسترده لوت در استان کرمان مجموعه ای از شگفتی هایی است که هر گردشگری را آرزوی دیدن آن را دارد. کویر دیدنی شهداد با کلوت ها و سازههای عظیم شنی که تاکنون دلیل علمی مشخصی برای پدید آمدنشان از سوی دانشمندان و محققان ارائه نشده است، یکی از جذاب ترین نقاط کویری دنیاست که گردشگران خارجی خوب قدر آن را می دانند!کلوت سازهای عظیم به ارتفاعات ده ها متر است که به طول ۴۵ کیلومتر در حاشیه کویر لوت سر از شنهای روان برآورده اند و مثل قلعهای از کویر محافظت میکنند. کلوت ها که به نگهبانان کویر معروفند، اولین بار وقتی توسط گردشگران خارجی کشف شدند، لقب شهر جن و پری را به کویر لوت دادند و همین بهترین شاهد ترس و وحشتی است که در نگاه اول از این سازه های عجیب و غریب پیدا خواهید کرد.برخی میگویند این سازهها در طول سالها و با فرسایش زمین به دلیل باد و باران بوجود آمده اند و سازنده اصلی این سازهها رودخانه شور در حاشیه این کلوتها است. رودخانه شور که علیرغم خشکسالی های سیزده ساله استان کرمان همچنان در بستر کویر خشک کرمان میخرامد و هر روز بستری جدید و شکلی جدید در پهنه شنها به خود میگیرد رطوبت لازم را برای جمع شدن شنها مهیا کرده و به تدریج به دلیل جمع شدن شن ها و بارش های باران این سازهها به شکل عجیب کنونی خود در آمدهاند. کلوتهای کرمان مرز حیات و نیستی در کویر هستند به گونهای که بدلیل شدت دمای هوا در حاشیه این کلوت ها به سمت کویر لوت آثار حیات کاملا محو میشود و حتی باکتری ها توان ادامه فعالیت در این مناطق را ندارند. جسد گوسالهای که چندی پیش در حاشیه کویر لوت کشف شد نشان داد که حتی پس از گذشت سالها هیچ گونه پوسیدگی در بدن این حیوان دیده نشده است.
تپه جهنمی : هر چند که بهترین فصل گردشگری در کویر، پائیز و اوایل بهار است اما شنیدن نام گرمترین نقطه زمین هر گردشگری را به احتیاط وا می دارد. تپهای از سنگهای آذرین بجا مانده از فعالیت آتش فشانی در دل کویر کرمان که بدون شک گرمترین نقطه زمین است. در این منطقه جهنمی دمایی معادل ۶۳ درجه سانتیگراد را در فصل تابستان رسما ثبت شده است و این درحالی است که پیش از این گرمترین نقطه جهان در بیابان های لیبی با حرارات ۵۷ درجه سانتیگراد ثبت شده بود به گفته مردمان محلی شهداد این دما در گندم بریان در اوج گرمای تابستان و در تیر ماه تا ۷۰ درصد نیز افزایش مییابد بگونهای که با قرار دادن یک ظرف بر روی زمین به راحتی میتواند شاید گرم شدن آب درون ظرف در زمانی کوتاه بود. این منطقه وسعتی در ابعاد ۱۰ در ۴۵ کیلومتر و ارتفاع ۴۰۰ متر دارد و این درحالی است که تنها به فاصله ۴۵ دقیقه در جهت غرب به یکی از سردترین مناطق استان کرمان یعنی منطقه سیرچ میرسیم که رودخانه پر آب و سر سبزی آن مردم کرمان را به خود جذب میکند!
عمیق ترین چاله فلات ایران : شگفتی غیر منتظره دیگر این منطقه وجود عمیق ترین چاله کویر مرکزی کرمان در منطقه است و هر بینندهای در صحنهای که در گودترین گودال کویر میبیند متحیر خواهد شد زیرا در گودرین منطقه کویر به راحتی میتواند یکی از مرتفع ترین قلل فلات ایران را که به کوه های لاله زار شهرت دارند و مرتفع ترین منطقه کرمان را ببیند.
رودخانه شور نقطه بین زندگی و مرگ : یکی دیگر از شگفتهای کویر کرمان وجود رودخانه ای دائمی در کنار گرمترین نقطه زمین است که بدلیل شور بودن بیش از اندازه یکی از شاخصهای مهم قطع حیات در این نقطه به حساب می آید! رودخانه شور از سرشاخههای بیرجند آغاز میشود و درنهایت در کویر کرمان به شور زار تبدیل میشود. این رودخانه در انتهای حرکتش به حدی غلیظ میشود که آب رودخانه به دلیل غلظت و رنگ سفیدش بیشتر به ماست شباهت دارد. اما شاید عجیب تر از همه اینها تغییر شکل همیشگی عجایب کویر کرمان باشد که بدلیل فرسایش شدید باد و باران اتفاق می افتد. با این حساب، کویر لوت همیشه جذابیت تازه ای برای نمایش دادن به شما دارد که می توانید با دیدن آن غافلگیر شوید.گردشگری کویر کرمان هر چند سفری یک روزه محسوب میشود اما در سالهای اخیر با احداث کمپ های کپری در حاشیه جاده شهداد – نهبندان و استقرار امکانات مناسب فرصت خوبی برای یک کویرگردی چند روزه به شما می دهد.
روستای نای بند
شهرستان طبس ،بخش دیهوک ، روستای نای بند . اینجا ماسوله کویر است روستای نای بند . بافت سنتی و خشتی این روستا ، کوه ۳۰۰۹متری نای بند و نیز درختان نخل و مرکبات از قبیل پرتقال ، نارنگی و نارنج ، چشم انداز زیبا و با شکوهی به این روستای کویری داده و هر ساله گردشگران زیادی را جهت بازدید به این روستا ترغیب می کند . نای بند در حدود ۱۴۵خانوار و کمی بیش از ۵۰۰نفر سکنه دارد .خانه های مطبق روستا ، جلوه خاصی به آن بخشیده و معمولا بام یک خانه نقش حیاط خانه مجاور را ایفا میکند . روستای نای بند در فاصله ۲۲۵کیلومتری جنوب شهرستان طبس و در مسیر جاده کرمان واقع شده است ،روستایی مطبق با قلعه ای که در حدود ۳۰۰ سال پیش جهت حفاظت از روستا ساخته شده با ۴ برج در اطراف. سازه های بسیاری از سقفهای روستای نای بندان از چوب و الیاف درختان است که باعث خنکای بیشتر در تابستان و کاهش ضریب تخریب هنگام زلزله است . در کنار روستای نای بند اتاقکهایی سنگی به چشم می خورد که به بافت سنتی و تاریخی روستا می افزاید . بوی این نان تنوری فضا را پر کرده است . نای بند روزگاری پیش از این را دیده ایامی که مردمی سخت کوش در دل کویر گرد هم آمده اند و از خاک و آب چونان با عشق و با تمام وجود خشت مالیده اند و بر هم نهاده اند ، که از کوچه پس کوچه ها انعکاس عشقشان دیدنی است در روستای نایبند به خانه کوچکی برخوردیم که این نقوش از دهه۳۰ بر دیوار و سقف آن به جا مانده است که خود قابل تامل است . اینجا زندگی جاری است و زندگی بی تلاش و همت و حمیت اهالی جاری نخواهد ماند .
ریگ جن؛ مثلث برمودای ایران
نمک… ماسه… باتلاق و شنزارهای روان! این تمام چیزی است که در ریگ جن خواهید دید؛ مثلث برمودای ایران که جز تپه های سوزان هدیه دیگری برای مسافرانش ندارد. در این منطقه کویری تا چشم کار می کند تپه های شنی است و باتلاق های نمک که مهم ترین بهانه تبدیل ریگ جن به یکی از صعب العبور ترین نواحی جهان به شمار می رود. ریگ جن آنقدر صعب العبور است که از دوران های قدیم هیچ کاروان و مسافری از آن عبور نمی کرده است. بنابراین طبیعی است که هیچ روستایی هم در آن وجود نداشته باشد. این منطقه در باورهای مردم بومی کویر، سرزمین نفرین شده است! آنها معتقدند که ارواح پلید و شیاطین در این سرزمین اسرارآمیز حکومت می کنند و به همین دلیل هر که پا به ریگ جن می گذارد بلعیده می شود و دیگر باز نمی گردد! اما شاید برایتان عجیب باشد که بدانید این روزها ریگ جن تبدیل به یکی از مقاصد گردشگری ایران شده است و تورهای گردشگری هر از چندگاهی به این کویر سوزان و بلعنده سفر می کنند. سرزمینی که اگر پایتان را به آنجا بگذارید خواهید دید که در شعاع پنجاه کیلومتری تان هیچ جنبدهای وجود ندارد! بومیان منطقه تصور می کنند که ارواح پلید و شیاطین در ریگ جن سکونت دارند و به همین دلیل هر که پا به این سرزمین اسرار آمیز می گذارد بلعیده می شود و دیگر باز نمی گردد
ریگ جن روی نقشه : ریگ جن در جنوب غربی و غرب دشت کویر، جنوب سمنان، جنوب شرق گرمسار، شرق منطقه حفاظت شده کویر ، شمال انارک و غرب جندق قرار گرفته است! این دقیق ترین آدرسی است که می توان از کویری داد که نام و نشانش در بیشتر نقشه ها وجود ندارد. انگار که ریگ جن سرزمین حذف شده دوران باشد! ریگ جن با وسعتی حدود ۳۸۰۰ کیلومتر مربع در حاشیه شمالی به کوه گوگردی ، در حاشیه شرقی به جاده دامغان – جندق و در قسمت شمالی به رودخانه ورگی که از ارتفاعات کوه گوگردی سر چشمه می گیرد می رسد. این رود در جهت شمال غربی-جنوب شرقی وارد ریگ جن می شود و کوه ملا هادی در حاشیه جنوبی این ریگ زار قرار دارد. اما بهترین مسیر دستیابی به آن هم بخش شمال شرق پارک ملی کویر است، یعنی جاده سنگفرش ملک آباد که البته داخل مرز پارک بوده و زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست اداره می شود. بنابراین باید از این سازمان مجوز عبور بگیرید. مسیر دیگر ورود به ریگ جن هم جندق است که دقیقا در نقطه مقابل، یعنی در بخش شرقی پارک قرار دارد. اگر از تهران عازم ریگ جن می شوید باید بدانید که فاصله تهران تا جندق حدود ۱۷۰ کیلومتر است. بنابراین برای این سفر باید طوری برنامه ریزی کنید که برای رفت و برگشت سوخت و تجهیزات کافی داشته باشید.
سفر به سرزمین ارواح خبیثه! : در سال ۱۹۰۰ سون هدین، کویرنورد بزرگ سوئدی اولین گردشگری بود که سعی کرد ریگ جن را تجربه کند. اما به دلیل باتلاقی بودن منطقه از تصمیمش منصرف شد و در نتیجه از حاشیه غربی و جنوبی ریگ جن عبور کرد. او بعدها در کتاب کویرهای ایران به طور مفصل درباره این کویر نوشت تا در سال ۱۹۳۰ آلفرنس گابریل” با ایده گرفتن از این کتاب راهی ایران شود و عزم ریگ جن کند. اما او هم تنها از عرض ریگ جن گذشت. تا این که در سال ۱۳۸۰ اولین کویر نورد ایرانی راهی ریگ جن شد تا طلسم این سرزمین اسرارآمیز را بشکند. دکتر علی پارسا، برای اولین سفر با شتر راهی ریگ جن شد اما سفرهای بعدیش را با تیم های کویرنوردی انجام داد. اگر شما هم کافی انگیزه پیدا کرده اید که جانتان را کف دستتان بگیرید و راهی ریگ جن شوید، بهتر است خیلی عجله نکنید. توصیه می کنیم که اگر تا به حال کویر نوردی نکرده اید و به اصطلاح حرفه ای نیستید، برای اولین تجربه به هیچ عنوان ریگ جن را انتخاب نکنید که در این صورت رفتنتان با خودتان است و برگشتنتان با خدا! حتی اگر هم حرفه ای هستید حتماً گروهی به این منطقه سفر کنید. آن هم با یک تیم کاملا حرفه ای. بهترین وسیله برای عبور از این کویر، جیپ های سبک وزن است و البته فراموش نکنید که هر لحظه امکان گیر کردن و گم شدنتان در کویر ریگ جن وجود دارد. پس باید از همه امکان های نرم افزاری مثل نقشه های دقیق و GPS که قبلا تمام مسیرهای عبور از ریگ جن روی آن مشخص شده است استفاده کنید. این البته به جز اطلاع مسئولان محلی از سفر تیم کویرگردی به ریگ جن است که باید کاملا در جریان نقشه سفر تیم باشند. سفر به ریگ جن معمولا با بیشترین حد تجهیزات صورت می گیرد. در این سفر معمولا برای مدت حداقل ۱۵ روز غذا، آب، بنزین و وسایل فنی ماشین ها برداشته می شود تا در صورت بروز مشکل حفظ گروه امکان پذیر باشد. اما ریگ جن غیر از احتمال گم شدن و ته کشیدن منابع حیاتی، بهانه های دیگری هم برای بلعیدن مسافرانش دارد! فرو رفتن در گل و لجن و باتلاق های ریگ جن یکی از مهم ترین خطرهایی است که هر مسافری را تهدید می کند.
بزرگترین شهر کلوخی دنیا
شاید تاکنون نام بزرگترین شهر کلوخی دنیا را نشنیده باشید. شهری در بیابان لوت که پایتخت کویر لوت نام دارد ؛ شاهکاری است از باد، خاک و آب. کلوت بزرگترین شهر کلوخی دنیا، در فاصله ۴۰ کیلومتری شمال شرقی شهداد قرار دارد و بزرگترین عوارض طبیعی و کلوخی دنیا و نیز منحصر به فردترین عارضه کویر است و از دور به شهری بزرگ می ماند با ساختمانهای کوتاه و بلند. این ابر شهر کلوخی، ۸۰ کیلومتر عرض و ۱۴۵ کیلومتر طول دارد. بیش از ۱۱ هزار کیلومترمربع مساحتش است و در دل کویر لوت قرار دارد. به طور کلی کلوتها سرزمینی سوزان و عاری از هرگونه حیات و با گرمایی در حدود ۷۰ درجه سانتیگراد بالای سفر هستند. در این مکانها به علت گرمای شدید باکتریها نمی توانند زندگی کنند.در کلوتهای ایران هم که بزرگترین عارضه دنیا هستند، هیچ گیاهی نمیروید و اساساً هیچ موجود زنده ای وجود ندارد. در شهر کلوتها حتی باکتریها حق حیات ندارند. آنجا شهری پر از ساختمانهای کوتاه و بلند است. کلوتها در اثر فرسایش آبی و بادی طی هزاران سال شکل گرفته اند. دراین شهر کسی زندگی نمیکند و هر چه هست سراسر سکوت و آرامش است. کلوت ساختاری است از حرکت باد در دل نرم خاک کویر که در طول سالیان سال شکل گرفته است. نم باران اگر بر تن خشک کویر ببارد، خاک های تل شده گرد سنگی را بر هم استوار کرده و سازه ای را به وجود آورده که گویی بنایی خشتی از تمدنی متعلق به ما قبل تاریخ است.
این مجموعه کلوتها از ۴۳ کیلومتری شهرستان شهداد در استان کرمان آغاز می شوند و در دل کویر امتداد می یابند و به دلیل دمای بالای کویر هیچ موجود زنده ای در اطراف کلوتها وجود ندارد و حیاط نباتی و حیوانی در این قسمت از کره خاکی محو می شود.کلوتها که رقص باد در کویر آنان را به وجود آورده در دنیا بی نظیر هستند و شهرتی جهانی دارند و شاید از معدود سازههای بی نظیر طبیعت باشند که انسان در ساخت آنها هیچ تاثیری نداشته و به دلیل وجود فرسایش دائمی همچنان در حال تغییر و تحول هستند.گودترین نقطه ایران با ۵۶متر ارتفاع از سطح دریا در این کلوتها قرار دارد. این کلوت ها که در اثر عوامل فرسایش طی سالیان دراز شکل گرفته اند، یک شهر افسانه ای را در دل دشت لوت بنا کرده که با گذر از دل این شهر کلوخی به رغم زیباییهای بکر طبیعی، وحشتی زیبا را در نگاه و دل هر رهگذری به تصویر میکشد. در داخل این کلوتها و در فاصله ۲۰کیلومتری آن منطقه ای عجیب تر به نام گندم بریان وجود دارد که طول این منطقه ۴۸ و عرض آن ۱۰کیلومتر و مساحت تقریبی آن ۴۸۰کیلومتر مربع است. سطح این منطقه از گدازههای آتشفشانی سیاه رنگ پوشانده شده و رنگ تیره آن حرارت تابش خورشید را بیش از حد معمول جذب می کند. پروفسور پرویز کردوانی بیابان شناس معروف و استاد دانشگاههای تهران اعتقاد دارد کویر شهداد زیباترین کویر دنیا است .وی این نقطه از کویر را که دمای آن در تابستان به ۱۰۰ درجه سانتیگراد می رسد به عنوان گرم ترین نقطه کره زمین اعلام کرده است. او معتقد است بیابان دشت لوت شهداد عجایب و شگفتیهایی دارد که مردم ایران آنها را نشناختهاند و در هیچ جای دنیا چنین کلوتهای زیبایی وجود ندارد.