قدیمی
قنات ابراهیم آباد اراک
قناتها یکی از مصادیق نبوغ ایرانی در مدیریت آب به ویژه در نواحی کم بارش و خشک است که وجود آنها از قرنها پیش بیانگر غنای فکری و فرهنگی و اصالت تمدن ایرانی است. قنات ابراهیمآباد، یکی از قدیمیترین قناتهای ایران و از جاهای دیدنی اراک است که سر راه قم به اراک قرار دارد. طول آن ۱۱ کیلومتر است و از کوههای هفتادقله سرچشمه گرفته و تا روستای ابراهیم آباد ادامه مییابد و در سال ۹۳ در فهرست آثار تاریخی ملی کشور به ثبت رسیده است. به طور معمول مقنّی برای حفر چاه قنات کلنگش را که دستهاش نیم متر است، برمیدارد و دایرهای به شعاع یک متر میزند. بعد هم این دایره تا پایین ادامه پیدا میکند. اما این چاه، مخروطی شکل است؛ یعنی هر چه چاه به سمت پایین میرود، بازتر میشود. قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره به حدود ۱۰ حلقه میرسد. میلههای بعدی پس از مادر چاه که تعداد آنها به ۴۰ حلقه میرسد هر کدام حدود ۱۰۰ متر عمق دارند و مادر چاه نیز دارای عمقی حدود ۱۱۰ ذرع است. آب قنات حدود ۹۶هکتار زمین را به زیر کشت میبرد. رفتن داخل این قنات، کار سختی است؛ آنها که رفتهاند از سال ۱۳۱۸تا ۱۳۷۸ (به مدت ۶۰ سال) فقط دو نفر از محلیها توانستهاند به درون مادر چاه این قنات بروند، یکی از آنها یک مقنیو دیگری از مالکین روستا بوده است. میگویند دیوارههای چاه، سنگچین شده و سنگها را با ملات کنار هم گذاشتهاند. انتهای میله چاهها در سنگ حفر شده است و دیوارهها همه آبزا است و در مورد مادر چاه اظهار میدارند که دیوارهها آبزاست و با صدای عجیبی به قعر چاه ریزش میکند. ترس از این چاه به خاطر مخروطی شکل بودن آن است که مقنیان درون آن بدون دسترسی به دیوارهها فقط معلقاند و جز صداهای وحشتناک آب و تاریکی چیزی مشاهده نمیکنند.
این قنات در دو بافت مارنی (شولاتی) و کنگلو (مرایی) یا به زبان محلی منطقه به صورت سِر (ser) ایجاد شده و با شیب ملایمی از مبداء به مظهر قنات میرسد. اولین چاه قنات که به مادر چاه شهرت دارد در محلی به نام ‘سرزا’ Sere- za در منطقه هفتاد قله و در محل پشته قبرستان قرار گرفته است. قنات ابراهیمآباد شامل یک رشته اصلی و دو رشته فرعی است که رشتههای فرعی آن در منطقه به نامهای رونا و قوشد خوانده میشوند. در طول مسیر این قنات ۳۴۸ حلقه چاه برای هوادهی و جریان روان حرکت آب ایجاد شده که ۳۱۱ حلقه آن در شاخه اصلی، ۱۵ حلقه در رشته رونا و ۲۲ حلقه در رشته قوشد قرار دارد. قنات ابراهیمآباد که با دانش بومیان و شناخت آنها از فناوری قنات ایرانی ایجاد شده از زمان شکلگیری تا کنون نقش مهمی در تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب اهالی روستای کهن ابراهیمآباد داشته و بهعنوان عنصری تاریخی با ارزش جاری، زنده است و به حیات خود ادامه میدهد. حدود ۱۰۰ هکتار از اراضی روستای ابراهیمآباد به صورت دورهای از طریق این قنات سیر آب میشود. این اثر تاریخی، فرهنگی در سدههای پنجم و ششم شکل گرفته است.
منار مسجد (مسجد خسرو شير)
منار مسجد که با نام مسجد خسرو شير نیز شناخته میشود، در روستای خسرو شیر قرار دارد. آنچه امروزه از این مسجد بزرگ بهجای مانده است، شامل جرزهای دو طرف یک ایوان به عمق ۱۱ متر و عرض ۶ متر میشود که پوشش و دیوار سمت قبله نیز فرو ریخته است. محراب اصلی مسجد، در انتهای ایوان قرار داشت که در حال حاضر، فقط بخش تحتانی آن باقیمانده است. در کنار بقایای شبستان شرقی در حدود ۶۰ سال قبل، منارهای آجری وجود داشت که بر بدنه آن، کتیبهای به خط کوفی، تزیینات آجرکاری صلیب شکسته و گره دیده میشد. علت این نامگذاری، وجود مناره مذکور است. قدمت بنای اصلی این اثر تاریخی به دوره سلجوقی بازمیگردد و دارای الحاقاتی از دوره ایلخانی نیز است.
ساختمان گمرک بندر گز
ساختمان گمرک بندر گز با طرح و نظارت مهندسین بلژیکی در سال ۱۲۸۱ احداث شد و یکی از قدیمی ترین بناهای تاسیسات بندری شهر و از جاذبه های گردشگری بندر گز بهشمار میرود. این ساختمان آجری با هواکشهایی در چهار طرف برای ایجاد کوران هوا و سازگاری با شرایط محیطی و اقلیمی منطقه ساخته شده است. همچنین وجود پنجرههای متعدد، علاوه بر نقش موثر در تهویه هوا، نور طبیعی زیادی را در ساختمان فراهم میآوردند. ساختمان گمرک که یادگاری از دوران طلایی تجارت در بندر گز محسوب میشود، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ به شماره ۱۲۵۶۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
برج تهمینه
برج آرامگاهی میدانک یا برج تهمینه از مهمترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی کرج است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای آرامگاهی معروف به برج میدانک که در نزد اهالی به برج تهمینه شهرت دارد، مدفن یکی از قلعهبانان یا اعضای خاندان پادوسپان (۹۷۵- ۱۰۱۴ هجری شمسی) از حکام محلی منطقه رویان در خلال قرنهای هشتم تا نهم هجری قمری است و شبیه بناهای دوران مغول ساخته شده است. شیوه ساختمانی بنا، آن را در ردیف برجهای آرامگاهی قرن هفتم هجری قرار میدهد. این برج در کیلومتر ۶۰ جاده کرج به چالوس و در روستای میدانک واقع شده است و قدمت آن به دوره تیموری بازمیگردد. بنای سنگی برج میدانک یا برج تهمینه، مقبرهای است با پلان ۸ ضلعی با یک ایوان پیش آمده در سمت غرب، پهناوری ورودی ایوان حدود ۳ متر است و با ضخامت دیوارهای طرفین به ۶۰ متر میرسد. فضای داخلی برج دارای پلان مربع شکل است که چهار قوس عقب نشسته آن در هر ضلع، پلان چلیپایی را در ذهن تداعی میکند. بنا دارای تزییناتی از جمله کاربندی و قطاربندیهای داخل فضای ایوان و بقعه است. پوشش برج به صورت گنبدی دوپوش مخروطی و رک بوده است که در حال حاضر، پوشش بیرونی از بین رفته و تنها پوش زیرین باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت برج نیز، سنگ، گچ و نوعی ملاط ساروج است.
مسجد پیغمبر همدان
مسجد پیغمبر همدان محل دفن حضرت حجی (ع) از پیامبران بنیاسرائیل است. بر اساس برخی از مستندات تاریخی، این پیامبر و مردخای در زمان بختالنصر بهعنوان اسیر به ایران آمدند و در شهر همدان درگذشتند. هر چند از قدمت و تاریخ ساخت مسجد اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما برخی شواهد از بازسازی آن در دوره قاجار خبر میدهند. مسجد دارای یک در ورودی اصلی و شبستان است. سنگ مزار پیغمبر در زیر ضریح چوبی مشبک و سبز زنگ قرار دارد و آن را با کاشیهای فیروزهای رنگ و آبی پوشاندهاند. مسجد پیغمبر بهعنوان یکی از دیدنی های همدان، در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهی ثبت ۳۲۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.