مسجد
قدم زنی در عصر اشکانی!
اگر اهل گشت و گذار در بناهای تاریخی و شهرهای باستانی هستید، تماشای دامغان را از دست ندهید. سرزمینی که به عقیده تاریخ نگاران، در سده چهارم پیش از میلاد با سکونت جمعی از مردم مغان در مسیر رودخانه چشمه علی به ده مغان معروف شد و بعد از مدتی به دامغان تغییر نام داد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید دامغان پیش از میلاد مسیح آنقدر عظمت داشته که اشک سوم و تیرداد اشکانی در سال ۲۴۹ قبل از میلاد آن را پایتخت خود قرار داده بودند. این شهر تا قرن اول میلادی اهمیت خود را حفظ کرد و همچنان مرکز ایالت بزرگ قومس بود و در طول دوران رفته رفته تبدیل به زنده ترین موزه تاریخ ایران شد که در هر گوشه آن، بخشی از تاریخ کهن کشور به چشم می خورد.
از ناری خانه؛ تا تاری خانه : اگر گذارتان به دامغان افتاد، مسجد تاریخانه این شهر را از دست ندهید. مسجدی که در جنوب شرقی دامغان قرار گرفته و نه تنها یکی از بهترین نمونههای مساجد نخستین ایرانی است، بلکه از قدیمیترین بناهای پس از اسلام هم به شمار می رود. مسجد تاریخانه، با تمام سادگی اش، یکی از گیرا ترین بناهای باستانی ایران است که احساس شکوه و زیبایی تمام تاریخ را با اولین نگاه در چشم شما می ریزد. بنایی که خیلی از معماران ایرانی معتقدند با شکوهترین بناهای اسلامی به شمار می رود. درباره وجه تسمیه این مسجد می گویند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. هر چند در این باره نظرات مختلفی وجود دارد که به ورود اعراب به ایران بر می گردد. بر این اساس، گفته می شود که مسجد تاریخانه در گذشته آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خواندهاند و سپس به تاریخانه معروف شده است. زمان ساخت بنای اولیه تاریخانه هم روایت های مختلفی دارد. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، زمان ساخت این مسجد را بین سالهای ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا – معمار و محقق ایرانی- تاریخ ساخت آن را حدود سال ۱۵۰ هجری میداند. در دوره سلجوقی، مناره دایرهشکل دیگری ساخته شده که کتیبهای به خط کوفی از آیات قرآنی روی آن دیده می شود و علاوه بر این، نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری هم دیده می شود .
مسجد تاریخانه دامغان، یکی از قدیمی ترین ساختمانهایی است که به سبک خراسانی ساخته شده است. این بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمانها و کاخهای سروستان و فیروزآباد قرار دارد با این حال، بنای امروزی مسجد تاریخانه، دقیقا همان چیزی نیست که بنیانگذاران اولیه آن در نظر داشتند. ظاهرا در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با کمک مالی مردم، تصمیم به بازسازی طاقهای مسجد می گیرد. اما در زمان بازسازی این مسجد به جای طاقهای بیضی شکل اصلی آن که اغلب فرو ریخته بودند، طاقهای نوکتیز جناغی بنا شدند و صورت کلی بنا را تغییر دادند. هر چند که در بخشهایی از بنا، نمونههایی از طاقهای بیضوی اولیه هنوز هم به چشم میخورد که نشان دهنده اصالت معماری بنا است. طرح اصلی این بنا به سبک صحن مرکزی است؛ یعنی یک صحن بزرگ تقریبا چهارگوش در میانه و در گرداگرد آن رواقهایی با طاق ضربی روی ستونهای مدور. به این ترتیب، ۲۲ دهانه طاق به صحن باز میشود. در سمت چپ بنا، نمای سه بعدی از کاخ سروستان به چشم میخورد و در سمت راست، نمایی از فضای شبستان جنوبی. برای نگهداری طاقها، ستونهای عظیمی از آجر بر پا شده که اگر دقت کنید می بینید که با قوسهایی به همدیگر و به دیوار وصل شدهاند. بر روی این قوسها هم دیواری به بلندی یک متر ساخته اند و بعد، طاقی گهوارهای را بر آن سوار کردهاند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوسها به ستون، از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار میگرفته، از دهانههای دیگر عریضتر و بلندتر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکلگیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. به این ترتیب، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی شده است. شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که مسجد تاریخانه دامغان، جزء اولین مساجد ایران است که در آن، مناره ساخته شده است. در بخش غربی مسجد، بناهای دیگری می بینید که اگرچه امروز به طور کامل از بین رفتهاند، اما بقایای آنها قابل تشخیص است. درست مثل مناره ای با مقطع چهارگوش… می گویند ساخت این مناره میتواند به تأثیر از مناره مساجد عراق باشد، هرچند ممکن است آنها خود از معماری دوره ساسانی تأثیر پذیرفته باشند. اما در کنار این مناره، در دوره سلجوقی، مناره دایرهشکل دیگری ساخته شده که کتیبهای به خط کوفی از آیات قرآنی روی آن دیده می شود و علاوه بر این، نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری هم دیده می شود. روی این مناره، تزیینات آجری بسیار زیبایی دیده می شود که سبک و سیاق سلجوقیان را به خوبی در آن می توان دید.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است که در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است .این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواقهای دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال ۸۲۱ قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با بهکارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد. کاشیکاری مسجد، نمونهای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاقهای گنبدی شکل مسجد و منارههای آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرقکاری ممتاز عصر تیموری، جلوههای بینظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار میرود که تمام خصوصیات و ویژگیهای معماری سنتی در آن بهکار رفته است. بهویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود ۵۰۰ متر مربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع، از باشکوهترین ایوانهای مسجد است.ضلعهای مسجد، همه با کاشیهای معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفههای آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد. کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلثنویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی میکند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم میخورد. محراب، یک پارچه از سنگ مرمر با تزیینات و کندهکاری و کتیبهای در میان مقرنسکاریهای آن، نمایانگر هنر آن دوران است.منبر صاحب الزمان (عج) واقع در کنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبتکاری بدون به کار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.منبر صاحب الزمان (عج) در سال ۱۳۲۵ شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود ۴۱ متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، ۱۰ متر است. سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یک کتیبه با خط کوفی تزیین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبههایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت ۲۸۰۰ متر مربع دارد و زیربنای آن ۹۴۰۰ متر مربع است.بنای مسجد شامل ۸ ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستانهای یک طبقه، بخشهای مختلف مسجد را به هم ربط میدهد. ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف نامیده میشود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است. نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرقکاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجرهای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است. دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرقکاری ممتاز و کتیبههایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط میکند. این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت. مرمتهای دیگر مسجد پس از گلوله باران روسها در سال ۱۳۳۰ هـ.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد در سال ۱۳۳۹ قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
تاریخچه کامل مسجد سلیمیه ادیرنه ترکیه
مسجد و مجموعه سلیمیه در شهر ادیرنه یکی از آثار گزیده معماری دوره عثمانی در ترکیه است که در مرکز استان ادیرنه در بخش اروپایی ترکیه ساخته شده است. مسجد «سلیمیه» نمونه عالی از معماری اسلامی و یکی از جاذبه های گردشگری ترکیه است. این بنا در قرن شانزدهم ساخته شد و یکی از مساجد معروف دوره عثمانی است. طراحی ساده ، المان های اسلامی و سبکمعماری کم نظیر مسجد سلیمیه موجب شده پس از قرن ها هنوز مورد ستایش بینندگان قرار گیرد. معمار مسجد سلیمیه، معمار سنان، معمار رسمی دربار پادشاهان عثمانی بوده است. این مجموعه در دوره سلطنت سلطان سلیم دوم عثمانی ساخته شده است. آغاز ساخت مسجد سلیمیه طبق کتیبه ای که در این مجموعه موجود است به سال ۹۷۶ هجری قمری (۱۵۶۸ میلادی) برمی گردد و طبق پیش بینیها قرار بود ساخت این مسجد در روز ششم آذر سال ۹۵۳ خورشیدی به اتمام برسد اما در تاریخ ۲۳ اسفند سال ۹۵۳ به افتتاح رسیده است.مسجد سلیمیه در زمینی به مساحت ۲۴۷۵ متر مربع بنا شده و زیربنای مسجد نیز ۱۶۲۰ متر مربع است. مساحت کل این مجموعه ۲۲ هزار و ۲۰۲ متر مربع است. ارتفاع گنبد مسجد سلیمیه ۴۳،۲۸ متر و قطر دهانه آن ۳۱،۳۰ متر است. گنبد روی یک پایه هشت ضلعی بنا شده است. چهار گنبدک در گوشه ها و یک نیم گنبد در محراب در مقاوم سازی گنبد اصلی بنا نقش دارند.
تاریخچه مسجد سلیمیه : گبند مسجد سلیمیه ۳۲ پنجره کوچک داشته و در بخشهای زیرین گنبد نیز ۶ ردیف پنجره وظیفه تأمین روشنایی این مسجد را برعهده دارند. مسجد سلیمیه چهار مناره دارد و هر مناره دارای سه شرفه ۳۸۰ سانتیمتری دارد. ارتفاع مناره ها ۷۰،۸۹ متر است. این مسجد از لحاظ هنر مرمرتراشی، کاشیکاری و خوشنویسی نیز حائز اهمیت است. کاشیهای مسجد ساخت ایزنیک ترکیه است. بخشی از کاشیهای این مسجد در زمان جنگهای عثمانی با روسیه در سالهای ۱۸۸۷-۱۸۸۸ از طرف میخائیل اسکوبلف ژنرال روسی به مسکو منتقل گردید. مسجد سلیمیه در تاریخ ۲۸ ژوئن سال ۲۰۱۱ در جلسه کمیته میراث جهانی یونسکو در پاریس وارد لیست میراث جهانی گردید.
مسجد و مدرسه سپهسالار
مسجد و مدرسه سپهسالار نخستین و بزرگترین مسجد و مدرسه عالی در تهران و پس از مدرسه چهارباغ اصفهان، بزرگترین و باشکوهترین بنای مذهبی در ایران است. این مجموعه در مجاورت مجلس شورای ملی و در جنوب شرقی میدان بهارستان شهر تهران قرار دارد. ساخت این مجموعه در سال ۱۲۵۸ خورشیدی توسط میرزا حسینخان سپهسالار قزوینی؛ صدراعظم دوره ناصرالدین آغاز شد. حسینخان سپهسالار در سال ۱۲۶۰ در مشهد وفات یافت از این رو برادرش؛ یحییخان مشیرالدوله، در تکمیل و اتمام آن همت گماشت. پس از درگذشت یحییخان نیز مراحل تکمیل و تزئینات بنا به تدریج توسط نایبالتولیههای وقت انجام یافت. طراحی مسجد را مهندس مهدیخان ممتحنالدوله شقاقی انجام داد و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. معماری این مسجد از نزدیکترین تلفیقها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار با برخورداری از ۱۰ مناره (بیش از اندازه متداول) و گنبد دوگوش خوابیده، نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد. ساختمان مسجد دو طبقه بوده و در هر طبقه حجرههایی جهت سکونت طلّاب ساخته شده که مجموع آن به ۶۰ حجره میرسد. در چهار طرف اضلاع ساختمان، چهار ایوان قرار دارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم میشود. ابعاد صحن مسجد ۶۱×۶۲ متر است.
از ویژگیهای مهم فضای مسجد سپهسالار، که در واقع یکی از برجستهترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار میرود، وجود مهتابیها و بهارخوابهای وسیع در طبقه فوقانی است. وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان میبخشد، کتابخانه مسجد است که در سال ۱۲۵۹، سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخهای اعتضادالسلطنه، آن را پایهگذاری کرد. در حال حاضر گنجینهای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی و نزدیک به ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است. مسجد سپهسالار دارای ۳ ورودی در بخش شمالی بوده که به علت احداث کتابخانه ملی توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد. در دورههای مختلف در این مسجد تغییراتی صورت گرفت؛ در سال ۱۳۲۰ در محل گلخانه قدیمی، تالاری ساخته شد که امروزه مجموعه دارالقرآن است. در سال ۱۳۴۲ استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی مسجد ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵، مهندس سعیدی گنبد اصلی را مرمت نمود. بعد از انقلاب اسلامی مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافت.
قدیمی ترین مسجد یزد
باید به روستای فهرج (Fahradj) یزد سفر کنید تا بتوانید قدیمی ترین مسجد این شهر را ببینید. مسجدی ۱۴۰۰ ساله که در دوران پیش از اسلام، به عنوان عبادتگاه و آتشکده زرتشتیان استفاده می شد و بعدها با ورود اسلام به ایران، کارکردی اسلامی پیدا کرد. شاید اگر شما هم با پیش زمینه ای که از مساجد اسلامی در ذهن دارید، راهی مسجد فهرج شوید، در نگاه اول جا بخورید. این مسجد پیش از آن که به یک مسجد اسلامی شباهت داشته باشد، شکل و شمایل کاروانسرایی را دارد که در پلانی مربع شکل ساخته شده است. در این مسجد که عمر بنای آن به دوران ساسانی می رسد، نه گنبدی به چشم می خورد، نه کاشیکاری، نه کتیبه و نه حتی محراب! تک مناره خشت و گلی مسجد هم عضو کم سن و سال تری است که بعدها به بنای اصلی آن ملحق شده است. این مسجد، تنها مسجد به جا مانده از قرن اول هجری در ایران است و سبک معماری ساسانی در آن به چشم می خورد. شاهد این ادعا، خشت هایی به اندازه ۵×۳۲×۳۲ هستند که استفاده از آنها در عصر ساسانی مرسوم بوده است. علاوه بر این، تزیینات گچبری شکنجی و قوس های ناری و تاق های ناوی و آهنگ به کار رفته در مسجد هم یادآور بناهای دوران ساسانی است.اما شاید جالب تر از این ها، طرح درهایی با نقوش ساسانی باشد که بر دیوارهای مسجد برجای مانده است. برای دیدن مسجد جامع فهرج، باید به ۶۰ کیلومتری شرق استان یزد و روستای فهرج سفر کنید. این روستا در مسیر یزد-کرمان و در دل کویر قرار دارد و ظاهرا یکی از مراکز اسکان اولیه ایرانیان بوده که در گذشته به نام پهره معروف بوده است. اگر گذارتان به فهرج افتاد، علاوه بر بازدید از مسجد قدیمی آن، می توانید سری هم به کوه چلته بزنید که در شمال شرقی این روستا قرار دارد و البته قلعهای باستانی و آبانباری قدیمی که از آثار باستانی دیگر این روستا هستند.