آتشکده خورموج بوشهر
آتشکده خورموج یا آتشکده کوه مند از آثار باستانی و مهم دشتی است که در دامنه کوه مند و به فاصله ۳۰ کیلومتری خورموج، غرب روستای زایر عباسی قرار دارد. در ارتفاع سنگی مشرف به رودخانه خشکی که بستر رودخانه قدیمی است آثار حجاری و کوه تراشی در دل صخره وجود دارد از بستر رودخانه راهی به ارتفاع ۶۰ متر که اولین مدخل آتشکدهاست، کشیده شدهاست. یک شاه نشین با یک سکوی میانی و یک سکوی افقی که در سمت راست شاه نشین قرار گرفته و یک اطاق قوسی با انحنای منظم که با سنگ و گچ و گل ساخته شده جالب توجهاست. نمای خارجی فعلی آتشکده عبارت از یک مدخل با سقف قوسی و دو مدخل مستدیر القاعده و ده حفره به شکل مدخلهای طرفین سکوی شاه نشین مدخل اصلی و با اندازههای متفاوت که به احتمال به منزله پنجره و نورگیرهای رواقهای اصلی آتشکده بودهاند. آتشکده از سه طبقه میانی یا اصلی، تحتانی و فوقانی تشکیل شدهاست که با هم ارتباط داشته و در عین ارتباط، نوع ساختمان هر یک با دیگری متفاوت بوده که گویا از هر یک از طبقات برای منظور خاصی استفاده میشدهاست. در بستر رودخانه خشک فعلی آثار ساختمانها و آبگردانها و بندهایی در اراضی پای کوه و در اطراف مسیل وجود دارد که از وجود میدان بزرگی در جلوی کلات حکایت میکند که سطح آن با خاک و سنگ بالا آورده بودهاند. با توجه به وجود آثار آب انبار و بقایای درختانی از فاصله دویست متری پای کوه احتمال میرود در جلوی آتشکده میدانی وجود داشته و برای جلوگیری از نفوذ سیلابهای شدید در اطراف تپه، بندهای زیادی از سنگ و گچ ساخته بودهاند.
بیش از نیم قرن پیش در جانب شمالی آتشکده و پشت کوه نیز آثار حفرهها و شاه نشین و درختانی وجود داشتهاست و از آنجا راهی به آتشکده منتهی میشدهاست که به مرور زمان بر اثر ریزش کوه آن آثار ازبین رفتهاند. گویا نقشه اصلی مقایر کلات متأثر از مقابر فنیقی است و با توجه به طرز قرار گرفتن دخمهها بر روی یکدیگر و کم شدن تدریجی ابعاد آنها در طبقات بالاتر، همان نقشه زیگوراتها و میلهای خاص مضرس است که اصلی ایلامی و بابلی دارد اما نقشه صلیبی دهلیزها نقشه هندی و ایرانی است. مقابر کلات دارای صفحهای مستقل و در عین حال متأثر از تمدنهای مختلف ایرانی و هندی و آشوری، فنیقی و ایلامی است. آتشکده از سه طبقه میانی یا اصلی، تحتانی و فوقانی تشکیل شدهاست که با هم ارتباط داشته و در عین ارتباط، نوع ساختمان هر یک با دیگری متفاوت بوده که گویا از هر یک از طبقات برای منظور خاصی استفاده میشدهاست. در بستر رودخانه خشک فعلی آثار ساختمانها و آبگردانها و بندهایی در اراضی پای کوه و در اطراف مسیل وجود دارد که از وجود میدان بزرگی در جلوی کلات حکایت میکند که سطح آن با خاک و سنگ بالا آورده بودهاند. با توجه به وجود آثار آب انبار و بقایای درختانی از فاصله دویست متری پای کوه احتمال میرود در جلوی آتشکده میدانی وجود داشته و برای جلوگیری از نفوذ سیلابهای شدید در اطراف تپه، بندهای زیادی از سنگ و گچ ساخته بودهاند. بیش از نیم قرن پیش در جانب شمالی آتشکده و پشت کوه نیز آثار حفرهها و شاه نشین و درختانی وجود داشتهاست و از آنجا راهی به آتشکده منتهی میشدهاست که به مرور زمان بر اثر ریزش کوه آن آثار ازبین رفتهاند. گویا نقشه اصلی مقایر کلات متأثر از مقابر فنیقی است و با توجه به طرز قرار گرفتن دخمهها بر روی یکدیگر و کم شدن تدریجی ابعاد آنها در طبقات بالاتر، همان نقشه زیگوراتها و میلهای خاص مضرس است که اصلی ایلامی و بابلی دارد اما نقشه صلیبی دهلیزها نقشه هندی و ایرانی است. مقابر کلات دارای صفحهای مستقل و در عین حال متأثر از تمدنهای مختلف ایرانی و هندی و آشوری، فنیقی و ایلامی است.