بهمن, ۱۴۰۰

 

سازه‌ های آبی شوشتر

841978032d0f88a0505185cdb106a0fa

ما ایرانیان در کشوری زندگی می کنیم که از گذشته تا به امروز به لحاظ ساختار معماری بی نظیرش در جهان شناخته شده است. آثار تاریخی بسیاری از تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین باقی مانده است که هر کدام از آن ها جلوه ای خاص از معماری این سرزمین را به نمایش می گذارد. یکی از دوره های تاریخی ایران که در مورد معماری آن بسیار زیاد می توان صحبت کرد، عصر هخامنشیان است. به جز تخت جمشید و شکوه بی همتایش، در گوشه و کنار کشور ایران بناهای حیرت انگیز فراوانی وجود دارد که با دیدن آن ها غرق در حیرت می شویم. عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازه‌های حیرت‌انگیز و اعجاب‌آوری که در شوشتر دیده است در سفرنامه خود آورده است. اغراق آمیز نخواهد بود اگر سازه های آبی شوشتر را یکی از عجایب جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار است که با دیدن آن، پی به نبوغ سازندگان آن خواهید برد. سازندگان سازه های آبی شوشتر از نبوغ و دانش فنی زیادی در زمینه مهندسی هیدرولیک برخوردار بوده‌اند و با مدیریت و کنترل آب، اقدام به بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع آبی کرده‌اند. آن‌ها با احداث سازه های آبی متعدد، انحراف و انتقال آب رودخانه کارون؛ کاملا هوشمندانه از آب نهایت استفاده را برده‌اند و از آن برای آشامیدن، آبیاری زمین‌های کشاورزی و صنعت استفاده‌ کرده‌اند. اگر به شهر شوشتر سفر کردید، به راحتی می توانید از اهالی این شهر سراغ این سازه آبی عظیم و با شکوه را بگیرید. این مجموعه، یک سیستم آبیاری پیچیده است که طبق مدارک به دست آمده قدمتش به دوران حکومت داریوش بزرگ و قرن پنجم پیش از میلاد باز می گردد. از دوره هخامنشیان تا زمان ساسانیان با استفاده از طراحی های هوشمندانه و کاملا مهندسی شده، مجموعه ای به هم پیوسته از پل ها، بندها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب را ساخته اند تا بهره بیشتری از آب نصیبشان شود. با وجود آن که در حال حاضر تنها بخشی از این ساختار پیچیده باقی مانده است؛ ولی با ریزش آب حاصل از پساب آسیاب ها، آبشارهای مصنوعی زیبایی ایجاد شد که به یک محوطه حوضچه مانند می ریزند و یک منظره حیرت انگیز و بی نظیر به وجود می آورد. در واقع شاید بتوان گفت این مجموعه را باید موزه زنده صنعت آب ایران باستان نام گذاری کرد که سندی بر اثبات دانش بسیار پیشرفته ایرانیان در علوم آب در گذشته بوده است. یکی از مواردی که شگفتی بسیاری از افراد را در بر می گیرد، نحوه کار کردن این مجموعه است که در ۱۷۰۰ سال پیش با ابزارهای آن زمان چیزی نبوده است که به راحتی بتوان از کنارش گذشت. بستن مسیر رودخانه کارون همزمان با احداث پل بر روی رودخانه ای که عرض آن بیشتر از ۲ متر است و بعد از آن مهار جریان آب و بالا آوردن سطح آب رودخانه و روانه کردن آن به سوی زمین های کشاورزی شگفتی معماری ایران را به نمایش می گذارد.

سازه های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو شامل چندین اثر است که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم:

۱ – بند میزان: همان طور که می دانید برای کشاورزی باید زمین را با آب رودخانه آبیاری کرد و به سبب پایین بودن سطح رودخانه از زمین ها، باید آب را بالا آورد. امروزه آب را از رودخانه پمپاژ می کنند، اما در گذشته خبری از پمپ نبود! پس یک سازه به اسم بند را به وجود آوردند که به صورت عمود بر رودخانه ساخته می شود و با مسدود کردن جریان آب سطح آن را بالا نگاه می دارد.

۲- برج کلاه فرنگی: این برج در دوره قاجار ساخته شده و در کنار رودخانه شطیط قرار دارد. این مکان محل نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر پهنه رودخانه و کار کارگران بوده است. البته برخی هم آن را مکانی برای نظارت بر مقدار و شدت جریان رودخانه می دانند.

۳- رودخانه دست کند گرگر: این رودخانه در شمال شهر شوشتر و در دوره هخامنشی و برای تکامل سازه های آبی شهر حفر شده است. از دلایل ساخت این رودخانه هم می توان به کاستن حجم آب رود کارون، آبیاری زمین های بالادست رودخانه کارون و امنیت شهر اشاره نماییم.

۴ – پل بند گرگر: پیشینه ساخت این پل به دوره ساسانی بر می گردد و علت ساخت آن هم این است که مسیر آب را از رودخانه دست ساز و تاریخی گرگر منحرف کند و آب به سمت تونل های آسیاب های بادی به راه افتد. سه تونل این بخش عبارتند از تونل بلیتی، تونل دهانه شهر و تونل سه کوره.

۵ – مجموعه آبشارها و آسیاب های آبی: شاخص ترین بخش این مجموعه هستند که در کنار پل بند گرگر و در مسیر رودخانه دست کند گرگر قرار دارند. در این مجموعه تعداد بسیار زیادی آسیاب بادی وجود دارد که مصداق بارزی از به کار گیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب های بادی است. این مجموعه به سه بخش محوطه شرقی، محوطه شمالی و محوطه غربی تقسیم می شود.

از دیگر بناهای این مجموعه عظیم و بزرگ می توان به پل بند برج عیار یا صابئی که بر روی رود گرگر و در قسمت پایین آبشارها واقع شده است اشاره کرد که در دوره ساسانی ساخته شده و برخی از افراد بر این عقیده هستند که برج عیار نام ظرفی برای نگهداری زیرور آلات زنان در گذشته بوده و این برج هم با ذخیره طلای یکی از زنان ساخته شده است. قلعه سلاسل شوشتر هم دژ بسیار بزرگی است که در کنار رودخانه شطیط واقع شده و بخش های مختلفی از جمله حیاط های متعدد، سرباز خانه، طویله ها، حمام ها، شبستان ها، برج ها، باغچه ها، غورخانه ها، نقاره خانه، حرم خانه، آشپزخانه، قاپی یا دروازه های متعدد و… را هم شامل می شود. قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد و بارها هم مورد مرمت قرار گرفته است. بند ماهی بازان شوشتر یا بند خداآفرین یکی از بندهای طبیعی در این منطقه است که بر اساس شواهد به دست آمده در زمان حفر رودخانه گرگر ساخته شده است. پل بند شادروان از دیگر قسمت های مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر است که برخی از آن، با نام قدیمی ترین پل جهان یاد می کنند. این پل ۴۴ دهانه داشته که در حال حاضر فقط ۱۶ دهانه طاق دار و ۸ دهانه بدون طاق در آن دیده می شود. پل شاه علی یا بند شاه علی هم از دوره صفوی به جا مانده است و بر روی نهر داریون قرار دارد. این پل که پس از احداث پل جدید بین اهواز و شوشتر دیگر از آن استفاده ای نمی شود، دارای طاقی های متعددی بوده است که امروزه تنها ۳ طاق از آن باقی مانده است. پل بند لشکر هم که از دوره ساسانیان باقی مانده در کنار یکی از دروازه های شش گانه تاریخی شوشتر قرار دارد و هنوز هم آثاری از حصار شوشتر در آن دیده می شود. هم اکنون این پل بند را سالم ترین پل بند به جا مانده از دوره ساسانی می دانند که گردشگران زیادی از آن بازدید می نمایند. بند شرابدار و بند دختر هم از دیگر قسمت های این مجموعه عظیم هستند. مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر بی مانندترین اثر استفاده بهینه از آب در ادوار کهن محسوب می شود. مجموعه ای بزرگ شامل تونل ها، کانال های فرعی، آسیاب های آبی و غیره به صورت یک مجموعه صنعتی و اقتصادی شکل گرفته است که در ارتباط باهم و نظم فراوان کار می کنند. نحوه کار کردن آن هم به این ترتیب است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب در پشت آن بالا می آید تا به سه تونلی که در تخته سنگ حفر شده است برسد. این تونل ها آب را به مجموعه هدایت کرده و به وسیله آن ها آب در کانال های متعدد جریان پیدا می کند. آب هم پس از گرداندن چرخ آسیاب ها به شکل آبشارهایی به محوطه حوضچه مانندی می ریزد. این محوطه حوضچه ای علاوه بر استفاده های صنعتی در روزهای کمبود آب هم مشکلات آبی مردم را بر طرف می کرده است.

احتمالا نکته مهمی که در رابطه با این سازه ها در ذهن شما شکل می گیرد این است که چه نیازی به ساخت چنین بنایی عظیم در این منطقه احساس می شده است؟ در ادامه با ما همراه باشید تا توضیح مختصری در این رابطه به شما ارائه دهیم. قدیمی ترین آثار به دست آمده در این منطقه مربوط به دوران پارینه سنگی و قبل از تاریخ است. به سبب قرار داشتن رودخانه کارون در کنار شهر شوشتر، موقعیت و شرایط ایده آل زندگی در این محل فراهم بوده و اقوام مختلف هم تمایل به اقامت در این محل داشتند. طبق اسناد به دست آمده شهر شوشتر در دوره عیلامی ها به سبب نزدیکی به معبد چغازنبیل اهمیت فراوانی داشته است. در زمان سلطنت اردشیر یکم این شهر بازسازی شد و به صورت جزیره ای در میان آب ها در آمد که همین موضوع اهمیت ساخت مجموعه عظیم سازه های آبی شوشتر را چند برابر کرد. با ساخته شده این مجموعه چهره شهر دگرگون شد که البته سنگ بنای اولیه آن توسط داریوش بزرگ گذاشته شده بود که در این دوره به تکامل چشمگیری دست یافت. شهر شوشتر در دوره اشکانیان به عنوان پایتخت حاکمان محلی خوزستان انتخاب شده بود و در زمان ساسانیان هم یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار می رفت. این شهر در زمان حکومت شاپور ساسانی به اوج شهرت خود رسید و تابان ترین دوره تاریخی خود را سپری کرد. در حال حاضر هم از شهر شوشتر با عنوان موزه بناها و سازه های آبی یاد می شود که به همین جهت آن را شهری بی نظیر و بی مانندی در جهان توصیف می کنند. این مجموعه عظیم و تاریخی به سبب آن که شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی به شمار می رود، نمایانگر تبادل ارزش های بشری در یک دوره خاص است که همین تبادل منجر به پیشرفت معماری و فناوری و برنامه ریزی شهری شده است و همچنین نمونه ای بارز از تعامل بین انسان و محیط زیست است و… که در سال ۲۰۰۹ و در شهر سویل اسپانیا با شماره ۱۳۱۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. سازه های آبی شوشتر اثری فاخر در فهرست میراث جهانی یونسکو است که باید به آن توجه خاص داشت.

قلعه کنجانچم ایلام

365157_277

قلعه کنجانچم از جاهای دیدنی مهران به شمار می‌رود و در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مهران در منطقه امیرآباد در میان تنگه‌ای موسوم به کنجانچم و در نزدیکی رودخانه کنجانچم ساخته شده است. این قلعه در جاده ایلام-مهران در مسیر راه کربلا قرار دارد. سابقه قلعه کنجانچم به اواخر دوره قاجار می‌رسد. این قلعه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری به دستور غلام‌رضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شد. قلعه مزبور به قصد سکونت خاندان والی در فصل زمستان ساخته شد که مقر حکومتی خود را در آن قرار داد و برای گرفتن عوارض و مالیات از آن استفاده کرد. این اثر تاریخی در ۲۲ تیر ماه ۱۳۹۷ با شماره ثبت ۲۷۴۳ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد. امروزه این قلعه با خلاقیت، ابتکار و بازاریابی مناسب به یکی از مراکز مهم گردشگری کشور تبدیل شده است. تلفیق مناظر اطراف با نمای قلعه، جلوه‌ای زیبا به این مکان گردشگری داده است.

معماری قلعه کنجانچم : قلعه کنجانچم دارای ابعاد مستطیلی و در یک طبقه با زیرزمین ساخته شده است. قلعه به شیوه چهارایوانی با سقف‌های قوس‌دار نیم‌دایره و طاق گهواره‌ای بنا شده است. قلعه کنجانچم شامل اتاق‌های مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوان‌خانه است. قلعه سه ورودی دارد و دارای چهار برج دیده‌بانی است. تمام اتاق‌های قلعه به وسیله درهای تو در تو به هم وصل شده است و ارتباط ورودی به تمام اتاق‌ها و حیات اصلی به وسیله راهروهای پوشیده صورت می‌گیرد. نمای خارجی آن از سنگ تشکیل شده است. حمام قلعه کنجانچم نیز در پشت ساختمان قلعه ساخته شده است. این بخش از بنا شامل سه اتاق، یک راهرو اختصاصی و خزینه است که از طریق کانال و تنبوشه‌های سفالی آب آن تامین می‌شده است. مصالح به کار رفته در ساخت این حمام سنگ و گچ بوده‌اند. در طراحی قلعه فضاهای مختلف مورد نیاز مثل استراحتگاه، اندرونی، حرمسرا، اصطبل، سیاه‌چال، حمام، مطبخ و شاه-نشین و هشتی در نظر گرفته شده است. سرویس بهداشتی در فضای داخل برج نگهبان قرار دارد. مصالح به کار رفته در قلعه تماما بومی بوده و در همان محل تهیه شده‌اند. در میانه طول جنوب شرقی قلعه، ورودی زیبایی با کمی شکستگی رو به بیرون وجود دارد که تاکید بیشتری را القا می‌کند. ورودی با نمایی با دو جرز پیش آمده در طرفین درگاه و دو طاق‌نمایی که جزرها را به دیواره اصلی قلعه متصل می‌کند زیبایی خاصی دارد. در پس درگاه، ورودی هشتی جای دارد که با چرخشی ۹۰ درجه به دالان ارتباطی منتهی به حیاط، متصل می‌شود. فضای ورودی شامل پیش‌تاق، درگاه، سکو و هشتی و… است. قلعه کنجانچم، دارای معماری درون‌گراست و بیرونی آن کاملا ساده و فاقد هرگونه تزیین ساخته شده است. چهار برج دیده‌بانی در چهار راس بنا، ساخته شده است. نصب کنگره‌های دیده‌بانی بر روی دیوار، داشتن دست‌انداز بلند دیوار از لبه خارجی و تعبیه نمودن سوراخ‌هایی به صورت اریب برای نگهبانی و حراست از تمامی اضلاع قلعه به خوبی نمایان است و بنا را از یکنواختی خارج کرده است. قاب‌بندی اطراف طاق‌های ورودی قلعه با آجر و سطح داخلی آن به صورت گلچین آجری در نقش حصیری نماکاری شده و در لبه قوس یک گره چینی آجری کار شده است. نمای سر در تمام اتاق‌های قلعه که رو به حیاط مرکزی هستند، به همین روش، قاب‌بندی و تزیین شده‌اند. قاب‌بندی آجری در نمای دیوار هشتی ضلع شمال شرقی و قوس‌های نیم‌دایره از نوع گچی در فضاهای بین قوس‌ها بخش دیگری از تزیین‌های آجری در قلعه است. وجود گچ‌بری در نقوش ساده، تلفیق خطوط و گل‌برگ‌های ریز در اطراف طاق‌نماها و بدنه‌های دیوار قلعه، از تزیین‌های داخلی اتاق‌هاست.

قلعه تاریخی کنجانچم در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت شد. تسطیح و رکلاژ سطوح خاک‌ریزی و خاک‌برداری پی‌ها-پی‌کنی کانال کشی-تهیه و نصب بلوک‌های بتنی جدولی با بندکشی، تهیه و اجرای بتن پشت جدول، تهیه و اجرای کرسی چینی، تهیه و اجرای لوله برق، تهیه و اجرای لوله آب، تسطیح و رگلاژ مسیر دسترسی، آجرفرش اطراف قلعه همراه بندکشی و اجرای آب‌نما از جمله خدمات عملیاتی است که روی این قلعه انجام شد. عملیات مرمت قلعه همچنین شامل دیوارچینی ضلع غربی، تعمیرات داخل اتاق‌ها، مرمت حوض حیات، هدایت آب‌های داخل به خارج قلعه و قسمتی از سقف قلعه می‌شد. نوع مصالح استفاده شده برای مرمت قلعه استفاده از سنگ‌های رودخانه‌ای و گچ نیم‌کوب بوده است. قلعه کنجانچم که به دستور غلامرضاخان ابوقداره، آخرین والی ایلام به‌عنوان قلعه زمستانی در عصر قاجار ساخته شده بود، به دلیل بارش باران و وقوع سیل در سال ۱۳۹۴ نیز دچار آسیب شد و با وجود استحکام فراوانی که داشت به دلیل برخورد ساعقه به آن، دیوار جنوبی قلعه، به طول ۱۵متر تخریب شد. مهران یکی از شهرستان‌های جنوبی استان ایلام است که آثار ارزشمند تاریخی توام با موقعیت ویژه مرزی از نظر تردد و مبادلات تجاری دارد. با این وجود، مهران همچنان عنوان منطقه محروم را یدک می‌کشد. یکی از آثار ازرشمند در این منطقه قلعه کنجان‌است که مربوط به سلسله محلی والیان پشتکوه است که در اواخر قاجاریه بنا نهاده شده است. این قلعه دارای پتانسیل بسیار بالا برای تبدیل شدن به یک مکان گردشگری است. با سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری تاریخی-فرهنگی امروزه می‌توان بخشی از نیازهای شهرستان در حوزه اقتصاد و اشتغال را مرتفع ساخته و با ورود آثار تاریخی گذشته به زندگی روزمره، می‌توان مهمترین گام را در حفظ و صیانت از این منابع تاریخی ارشمند برداشت.

موزه شاهرود

1200px-نمای_بیرونی_پارک_موزه_شاهرود

«موزه شاهرود» که در خیابان فردوسی شهرستان شاهرود در استان سمنان قرار دارد، در سال‌های ۱۳۰۷ – ۱۳۰۶ به عنوان بلدیه یا شهرداری ساخته شده است. این بنا در سال ۱۳۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به عنوان نخستین موزه استان سمنان مورد بهره‌برداری قرار گرفت. علاوه بر ۸۳۰ قلم شی تاریخی، بیش از ۱۲۰ نسخه خطی و کتاب قدیمی ارزشمند نیز در این موزه نگهداری می‌شود؛ و قدیمی‌ترین اثر موزه ای آن، ابزار سنگی و استخوانی است که بیش از هشت هزار سال قدمت دارد و از تپه سنگ چخماق بسطام به دست آمده است. این بنا با زیربنای ۴۶۸ مترمربع و در دو طبقه، به سبک معماری اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی طراحی شده است و از جاهای دیدنی شاهرود به شمار می‌رود. نمای بیرونی این بنا با آجر شکل گرفته و محوطه اطراف ساختمان را سنگ و آجرفرش پوشانده است. سقف‌های طبقه اول موزه شاهرود دارای طاق‌های هلالی و ترکی هستند که از خشت و مصالح آجری تشکیل شده‌اند. اشیا و آثار تاریخی و کهنی که از سطح استان سمنان تهیه و گردآوری شده‌اند، به صورت گسترده در این موزه نگهداری می‌شوند. این آثار دوره‌های تاریخی مختلفی از جمله قبل از میلاد مسیح، آثار دوره قبل از اسلام و آثار دوره اسلامی را در برمی‌گیرند و به دو بخش «باستان‌شناسی» و «مردم‌شناسی» تقسیم شده‌اند.

بخش باستان‌شناسی :  اشیا این بخش از حفاری‌های تپه‌های باستانی مانند تپه سنگ چخماق شاهرود کشف شده‌اند و در طبقه اول موزه، شش اتاق و یک راهرو را به خود اختصاص می‌دهند. اشیا این بخش شامل سکه‌هایی از دوره صفویه، اشکانی و سلوکی، مهره‌های تاریخی سنگی، ظروف سفالی (خاکستری و منقوش) و شیشه‌ای، ابزارهای سنگی و استخوانی یا مفرغی، قبر بازسازی شده، درب منبت‌کاری شده، ستون‌های چوبی، محراب گچ‌بری شده، آجر نقش‌دار، پیه‌سوز از جنس فلز و مفرغ و غیره هستند. علاوه بر این، از جمله اشیا جالب توجه موزه که متعلق به هزار اول پیش از میلاد یا ۳ هزار سال پیش هستند، می‌توان به اشیا تزئینی و آرایشی زنان آن دوره شامل دستبند، حلقه، گیره سر و سنجاق مو اشاره کرد که از مفرغ، استخوان یا سفال ساخته شده بودند. قبر بازسازی شده موجود در این موزه به هزاره اول قبل از میلاد تعلق دارد و از محوطه تپه‌بلوار شاهرود کشف شده است. اسکلت به دست آمده از این قبر به پهلو، در حالت جنینی و به سمت شرق یافته شده و در کنار آن وسایل تدفین قرار داشته است. در گذشته عقیده بر این بود که قرار دادن صورت مردگان به سمت شرق (محل طلوع خورشید) پیام‌آور زندگی و حرکت است و مردگان در دنیای دیگر به وسایلی که در کنار آنها قرار داده شده است، نیاز خواهند داشت. علاوه بر آن، از دیگر اشیا منحصر به فرد این موزه می‌توان به درب منبت کاری شده متعلق به زمان مظفرالدین‌شاه قاجار اشاره کرد. این درب به عنوان درب آرامگاه امامزاده محمد سرامین قطری ساخته شده بود و به نقوش برجسته شامل نام سازندگان آن، آیت‌الکرسی، اسامی چهارده معصوم، نقوش اسلیمی، اشعار محتشم کاشانی و نوشته‌ها و آیات قرآنی مزین است. بخشی از نقوش اسلیمی یا گل بوته‌ای این اثر، خارج از در منبت‌کاری شده‌اند و به وسیله میخ و سنگ یشم به بدنه اصلی نصب شده‌اند. این نقوش به همراه گل‌های نیلوفر، نمایشگر چرخه زندگی و چهار فصل سال هستند.

بخش مردم‌شناسی : این بخش آینه تمام‌نمای زندگی مردم است در طبقه دوم دارای دو اتاق، یک راهرو و یک سالن شامل اسناد و قباله‌ها، ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی، وسایل تدفین، کارگاه پارچه‌بافی و انواع چرخ‌های ریسندگی سنتی، ابزار تدخین، وسایل روشنایی سنتی، قرآن خطی در ابعاد مختلف، پرده درویشی و ابزارکار دامداری، کشاورزی، پوشاک، پخت نان و دست‌بافته‌ها، تن‌پوش‌ها و سرپوش‌های شهرستان شاهرود است. همچنین در این بخش لباس‌های زنانه شامل کت زنان (کلیجه) شلیته، کلاه سوزن‌دوزی شده، چارقد ریال، جوراب پشمی و پیراهن سوزن‌دوزی شده نیز به نمایش گذاشته شده است. در این بخش، پرده درویشی بیش از همه خودنمایی می‌کند که در سال ۱۳۴۰ یا ۱۳۴۲ توسط حسین درویش (نقاش پرده‌های درویشی) در کاشمر سبزوار ساخته شده است. این پرده شامل ۳۲ روایت و حدیث مذهبی و ۴۰۰ صورت انسان و حیوان است و در سال ۱۳۶۹ توسط کارشناسان میراث فرهنگی در اصفهان مورد بازسازی قرار گرفته است.

گنبد کبود مراغه

Gonbadkabod

گنبد کبود از بناهای دوره سلجوقیان در شهر مراغه و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که تزیینات به‌ کار رفته در آن در مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی کم‌نظیر است. این گنبد که در بین عوام به اسم مقبره مادر هولاکو خان شهرت دارد، در فاصله سال‌های ۵۸۲ تا ۶۵۶ هجری قمری ساخته شده است. گنبد کبود در ۱۵ دی ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. گنبد کبود مراغه در واقع یک برج مقبره به‌ حساب می‌آید که گفته می‌شود، قبر مادر هلاکوخان در این محل قرار دارد. این گنبد که در ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، به‌‌دلیل قرارگیری در مرکز شهر توانسته نسبت به‌ سایر گنبد‌های مراغه، توجه بیشتری را به‌ خود جلب کند. در فاصله چند متری از این گنبد، برجی تاریخی وجود دارد که به برج مدور مشهور است و همانند نامش از ساختاری استوانه‌ای تشکیل شده است. البته از نگاه یک بازدیدکننده عادی، زیبایی گنبد کبود بسیار بیشتر از برج مدور است و تزیینات به‌ کار رفته در آن بسیار چشم‌نواز هستند. از لحاظ بازسازی نیز گنبد کبود شرایط بهتری دارد. در طول سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری برای بازسازی محوطه این بنا صورت گرفته است؛ ولی اغلب آن‌ها بی‌نتیجه بوده‌اند. بازسازی این بنا از سال ۱۳۹۵ هجری شمسی شروع شده؛ اما هنوز مرمت آن به‌دلایل مختلف به اتمام نرسیده است و به همین دلیل بازدیدکنندگان نمی‌توانند از داخل این بنا دیدن کنند. گنبد کبود در دوره سلجوقیان ساخته شده و از لحاظ تزیینات و زیبایی نسبت به‌ سایر آثار به‌ جا مانده از این دوره بسیار زیبا‌تر است. با این وجود، نظرات مختلفی در خصوص زمان ساخت این اثر وجود دارد و برخی آن را مربوط به‌ زمان مغول و برخی دیگر نیز مربوط به دوره قبل از هلاکوخان می‌دانند. با توجه به روایات متعددی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو در این گنبد مطرح است، سال ساخت آن احتمالا به سال‌های ۵۸۲ و ۶۵۲ هجری قمری می‌رسد.

معماری و تزیینات گنبد کبود مراغه :  گنبد کبود از نظر ترکیب کلی مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است و شامل شبستانی مرتفع بر زیربنایی از سنگ می‌شود که سردابی در آن قرار دارد. در ساخت این بنا از آجر‌های سرخ‌رنگ و کاشی‌های فیروزه‌ای استفاده شده است و در بخش‌های مختلف آن نیز سنگ‌های سفید به‌ چشم می‌خورد. اطلاعات زیادی در خصوص معمار گنبد کبود در دست نیست. این برج، ساختاری ۱۰ ضلعی دارد و پهلوهای آن دارای طاق‌نما و حاشیه‌کاری دندانه‌ای است و در کناره آن‌ها پایه‌های ستون‌مانندی به چشم می‌خورد. این پایه‌ها مانند سطح بیرونی طاق‌نماها، با تزییناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه‌ای رنگ در طرح‌های هندسی، به‌شکل بدیعی آرایش شده‌اند. این بنا مملو از تزیین است؛ به‌طوری که «آرنولد تالبوت ویلسون» در سفرنامه‌اش می‌نویسد: تزیین گنبد کبود بیش از اندازه است و اهمیت تزیین در اینجا بر سبک ساختمان ارجحیت دارد. در بخش خارجی بنا تزیینات به‌‌صورت قطاربندی هستند و فرم‌های هندسی و سه‌ ردیف مقرنس در آن دیده می‌شود. این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره‌دار دو طبقه دارد. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت و قسمت بالایی، اتاقی مزین به گچ‌بری و کاشی‌کاری است. اتاق مذکور، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ‌بری و تزیینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است. داخل بنا، دورتادور زیر گنبد بر حاشیه‌ پهنی از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره ۶۷ قرآن کریم نوشته شده است. آیات و کلمات الهی نظیر «الله» و «والحمد» با شکل‌های مختلفی در دیوار‌های این بنا به‌صورت استامپی نقش‌ بسته‌اند. در گذشته دیوار‌های داخلی برج دارای رنگی فیروزه‌ای بوده‌اند که اکنون اثر زیادی از آن باقی نمانده است. کتیبه گچ‌بری در بخش داخلی بنا، اطلاعاتی در خصوص برج مقبره بودن آن نشان می‌دهد و بر این اساس به‌ نظر می‌رسد که گنبد مذکور آرامگاه مادر هلاکوخان باشد. به‌‌دلیل قرارگیری گنبد کبود و برج مدور در مرکز مراغه، ساختمان‌های مختلفی اطراف آن را پوشانده‌اند و از بخش‌های مختلف شهر، دید زیادی نسبت به آن‌ها وجود ندارد و در واقع این دو اثر تاریخی در مکانی محفوظ قرار گرفته‌اند. تفاوت معماری و زیبایی گنبد گبود و برج مدور، اطلاعات بسیاری را فاش می‌کند. بر اساس کتیبه برج مدور که به زبان کوفی نوشته شده است، این برج در سال ۵۶۳ ساخته شده و تنها با گذشت چند سال از آن اثر دیگری به‌ نام گنبد کبود در کنار آن احداث شده است. شیوه معماری و تزیینات به‌ کار رفته در آن‌ها بسیار تفاوت دارند و بر این اساس در فاصله زمانی مذکور تغییرات بسیاری در شیوه معماری صورت گرفته است.

تل خسرو

9650a380-2aac-44ef-9ef5-aa4617205010

تل خسرو که با نام تپه خسرو نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی یاسوج است که سابقه آن به هزاره پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد. مردم محلی تپه را متعلق به کیخسرو پادشاه کیانی می‌دانند. تل خسروی که امروزه «تل خسرو» ناميده مى‌شود، تپه‌اى در جنوب شهر ياسوج است که در فاصله‌اى کمتر از ۵ کيلومترى آن قرار دارد. تل خسرو، تپه‌ای با ارتفاع ۲۰ متر است که بلندترین و مهم‌ترین محوطه باستانی این دره شمرده می‌شود که تنها محوطه استقراری و سکونت دایم این دره محسوب می‌شود. این تپه که ۱۵۰ متر درازا و ۱۲۰ متر پهنا دارد، در دهه ۸۰ خورشیدی به وسیله باستان‌شناسان مورد کاوش قرار گرفت و نشان داد قدمتی چندین هزار ساله دارد. پایین‌ترین لایه‌های این تپه باستانی آن را مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد و بالاترین لایه‌ آن، مربوط به یک قلعه قاجاری است. بیشترین ارتفاع تپه مربوط به نیمه شمالی و شمال شرق آن است. طیف وسیعی از بقایایی فرهنگی به‌خصوص سفالینه‌های نارنجی و خاکستری، ابزار سنگی، قطعات شکسته، خشت پخته و… در سطح محوطه تا شعاع ۵۰ متری آن مشاهده شده است. تپه یا تل خسرو که اثری با سابقه محسوب می‌شود در استان کهکیلویه و بویراحمد و در روستای تل خسرو قرار و در ۵ کیلومتری یاسوج قرار گرفته است. برخی تصور می‌کنند نام تل خسرو برگرفته از نام پادشاه ساسانی ایران خسروپرویز است، اما اگر از اهالی این روستا در مورد این نام پرسش شود، آن‌ها قدمت روستا را به کیخسرو اساطیری فرزند سیاوش از پادشاهان کیانی ایران می‌رسانند. در علت نام‌گذاری تل خسرو، دو روایت در نزد مردم روستا موجود است که هر دوی آن‌ها به واگذاری پادشاهی کیخسرو به لهراسب ختم می‌شود. روایت این تل را اهالی روستای تل خسرو چنین تعریف می‌کنند: زمانی که به کیخسرو سروش الهی رسید که به دشت یاسوج بیاید، وی به سوارانش دستور داد که هرکدام توبره‌ای خاک روی هم بریزند تا تپه‌ای شکل بگیرد. سپس کی خسرو بر بالای تل می‌رود و لهراسب را به جانشینی برمی‌گزیند. این که آیا چنین داستانی واقعیت داشته یا ساختگی است مشخص نیست و تنها یک شاهد می‌توان برای آن آورد. در شاهنامه فردوسی پس از اینکه کی خسرو تاج بر سر لهراسب گذاشت به غاری در رشته‌کوه دنا (که اکنون با نام غار کیخسرو شناخته می‌شود) می‌رود و عروج می‌کند. برخی از مردم محلی نیز روایت دیگری دارند و آن روایت این است که وقتی کیخسرو در کنار چشمه پرآب، مزرعه بزرگی می‌بینید که پیرمردی ضعیف و تنها در جمع‌آوری محصول عاجز مانده است. کیخسرو دستور می‌دهد سپاهیان هر یک دسته‌ای از محصول را به کمک او جمع‌آوری کنند. پس از جمع‌آوری سریع محصول توسط سپاه، خسرو از پیرمرد پرسید: ای پیرمرد بگو در کار کردن دست جمع بهتر است یا دست کم؟ پیر می‌گوید: دست جمع. سپس می‌پرسد: موقع خوردن دست جمع بهتر است یا دست کم؟ پیر می‌گوید دست کم. خسرو از بخل وی آزرده و خشمگین می‌شود و دستور می‌دهد هر یک از لشکریان یک توبره خاک در کنار آن چشمه روی‌هم بریزند که با این کار در وسط آن دشت صاف تپه نسبتا بزرگی ایجاد می‌شود. برای آنکه در حال سخنرانی همه لشکر او را ببینند به بالای تپه می‌رود و ضمن نصیحت لشکریان خود به عدالت و انصاف و مردم‌داری و نیک نفسی و وطن‌پرستی، جانشین خود (لهراسب) را بنا به خوابی که دیده بود، به جانشینی خود انتخاب می‌کند. بر اساس روایات محلی‌، کیخسرو کاخی بر سر این تل یا تپه بنا نهاده بود که پرفسور گاوبه، آثار آن را به‌صورت عمارتی با آجرهای زرد چهارگوش و آجرهای سرخ از نوع آجرهای پل علیایی بهبهان (ارجان قدیم) مشاهده کرده و این مکان را به پیش از دوره هخامنشیان مربوط دانسته است. تل خسرو در سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۵۵۲ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسید. شمال شرق تپه باستانی که مربوط به دوره اسلامی بود تسطیح و به زمین کشاورزی تبدیل شده است. با این حال در این بخش نیز قلوه‌سنگ‌ها و سفال‌های به دست آمده نشان‌دهنده آثار تاریخی در این مکان است. اسطوره‌های کهن ایران زمین در کهگیلویه و بویراحمد مثل رویدادهای واقعی هستند که در اذهان مردم این دیار جاودانه مانده‌اند. آثار باقی‌مانده در این استان که طبیعتی بی‌نظیر دارد، باید بیشتر از گذشته مورد توجه مسئولان و باستان‌شناسان قرار گیرد تا شاید بتواند رازهای چندین هزار ساله خود را برای نسل‌های کنونی بازگو کند. اگر سری به یاسوج زدید در ۵کیلومتری خود می‌توانید از این تپه اساطیری دیدن کنید. بدون شک علاقه‌مندان به تاریخ اساطیری و باستانی ایران، از دیدن این تپه عظیم و بازمانده‌های تمدن ایرانی در ۵۰۰۰ سال پیش لذت خواهند برد.