به جرات می‌توان گفت مساجد یكی از بخش‌های جدایی‌ناپذیر معماری ایرانی است. پس از ورود اسلام به ایران و در سراسر تاریخ این سرزمین نمی‌توان شهری را جستجو كرد كه در آن مساجد متعددی از دوران مختلف تاریخی به یادگار باقی نمانده باشد. یكی از اصلی‌ترین بخش‌های هر مسجد را محراب مسجد تشكیل می‌دهد. نمادی كه جهت قبله و سجده‌گاه مسلمین را نشان داده و عامل پیوند و اتحاد نمازگزاران است. در شهر نطنز مسجدی وجود دارد كه محراب آن به نوعی شگفت‌انگیز و متفاوت از دیگر محراب‌های مساجد ایران است. داستان این محراب از این قرار است كه در این مسجد محرابی اصلی قرار دارد و دقیقا در طبقه بالای این محراب و در همان محل محراب دیگری ساخته شده است كه تقریبا مشابه این نمونه از محراب‌های دو طبقه را در سایر مساجد بسختی می‌توان یافت . این مسجد در یكی از محله‌های غربی شهر نطنز به نام میر و در اواسط كوچه‌ای به همین نام، قرار گرفته است. مسجد میر امروزه از نظر وسعت بسیار كوچك است ولی در گذشته‌ از وسعت بیشتری برخوردار بوده كه تا چندی پیش ویرانه‌های آن وجود داشته اما اكنون در آن ساخت و ساز‌های جدید انجام گرفته است. سردر بنا به عرض ۱۰۷ سانتی متر یک سردر بلند و نیمه‌ویران از نوع طاق ضربی آجری به حساب می آید که در طرفین دارای دو طاقنمای تزیینی در دو طبقه است. در حاشیه لبه طاق سردر موجود نوشته‌هایی به خط ثلث برجسته گچبری شده كه به مرور زمان در اثر عوامل جوی نه تنها قسمت بیشتر آن فرو ریخته بلكه بخش باقی مانده نیز ناخوانا شده است.

در دو سوی فضای داخلی سردر نیز دو طاق نمای آجری طاقچه مانند جاسازی شده است. سقف سردر با آجرهای نقش‌دار تزئین یافته كه لبه آن را كتیبه گچبری كه سقف را دور می‌زند فراگرفته است. ورودی شبستان در سمت چپ راهرو یا دالان ورودی که به عرض ۰۷/۱ و طول تقریبی ۶ متر است، قرار دارد . شبستان مسجد، مربع شکل و طول هر ضلع آن در حدود شش متر است. این شبستان، ۹ گنبد کوچک دارد که بر چهار ستون مکعب شکل به قطر هر یک ۱۷/۳ متر قرار دارند. باتوجه به ویژگی های محراب به نظر می رسد که اصل بنا متعلق به دوره سلجوقی باشد که در دوره مغول بازسازی و سردر حاضر ساخته شده است . دیگر بخشی های مسجد فاقد ارزش تاریخی و هنری است. این مسجد که در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۱۳ با شمارهء ثبت ۲۰۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده؛ در دهه‌های اخیر مورد بازدید گروهی از باستان‌شناسان قرار گرفته و هر یك به نحوی به بررسی و اظهار نظر در مورد آن پرداخته‌اند، از جمله آندره گدار در مورد مسجد میر چنین می‌گوید: «این مسجد كوچك، فضای مربعی است كه چهار ستون داخلی آن را به ۹ قسمت تقسیم كرده است. در پهلوی آن دهلیز درازی است و در انتهای دهلیز شبستان اتاق جدیدی است كه قسمت بیشترش از سطح زمین پایین‌تر است.» او این محراب را سلجوقی معرفی می‌كند. هیات باستان‌شناسی ایزمئو ایتالیایی نیز كه سال ۱۹۶۶ به دعوت سازمان باستان‌شناسی به بررسی آثار تاریخی نطنز پرداخته‌اند از دیدگاه دیگری مسجد را مورد بررسی قرار داده‌اند.‌ گزارش این هیات حاوی چند نكته است یكی این كه ساختمان اولیه مسجد بزرگ‌تر از بنای كنونی بوده است و بخش شمال و شمال شرقی و جنوب شرقی ساختمان كنونی را دربر می‌گرفته است. دیگر این‌كه با توجه به ارتفاع سردر، دو طبقه بودن ساختمان (احتمالا به طور قرینه) قریب به یقین به نظر می‌رسد.

این کلیسا درخیابان تبریزیها ازمحله تبریزیها یا محلات جلفای اصفهان قراردارد که در سال ۱۶۵۹ میلادی توسط گروهی ازارامنه ای که در سال ۱۶۵۵ میلادی از محله شمس آباد اصفهان به این محله در جلفا کوچانده شدند ساخته شد. در ابتدا این کلیسا به یادبود کلیسایی که این جماعت در محله شمس آباد داشتند مریم مقدس نام گذاری شد ولی بعدا به میناس مقدس تغییر نام یافت. در سر در دربهای ورودی کلیسا لوحه هایی نصب شده که تاریخهایی همچون ۱۶۵۹ و ۱۶۸۷ و ۱۶۸۹ بر آنها خوانده میشود. همچنین در بالای درب حیاط کلیسا نوشته ای به تاریخ ۱۶۹۱ میلادی نصب شده است. در قسمت داخلی طوقه گنبد نوشته هایی در خصوص تاریخچه کلیسا وجود داشته که در زمان مرمت کلیسا در سال ۱۹۰۹ میلادی از میان رفته ولی قبل از آن تمامی نوشته ها بر روی دو سنگ مرمری حکاکی شده و بر روی ستونهای داخل صحن کلیسا نصب شده است.

پلان کلیسا بازیلیک ستوندار و بصورت شرقی غربی بوده و گنبد آن بر روی قوسهایی قرار گرفته است که بر چهار ستون تکیه دارد. پلان کلیسا به سبک معماری ارمنی طراحی شده است ولی بنا از خارج دارای معماری ایرانی است که معمار سازنده آن با مهارت خاصی این دو سبک معماری را با هم تلفیق نموده است. در سمت غربی بنا برج ناقوسخانه ای با یک گنبد قرار دارد. مصالح بکار رفته آجر و خشت میباشد. سطح دیوارهای خارجی دارای حجاریهای زیبایی با آجر بوده ولی دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده است که بر روی آن نقاشیهای دیواری زیبایی تصویر شده است. این نقاشیها بخصوص در قسمت زیر گنبد و داخل محراب کلیسا بسیار زیبا است. کلیسا دارای سه ورودی یکی در قسمت غربی و دو ورودی دیگر در قسمت جنوبی بنا میباشد. ورودی غربی به تالار مستطیلی شکل باریکی باز میشود و در مقابل یکی از ورودیهای جنوبی نیز یک اطاقک چهار ستونی ساخته شده است. به فاصله کمی از کلیسای میناس مقدس نمازخانه کوچکی است که در سال ۱۷۱۳ بنا شده است. همچنین در محوطه کلیسا سنگ قبرهایی وجود دارد که قدمت آنها به قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی میرسد.

در چهل کیلومتری جادة مورچه خورت به نظنز، در اطراف آبسنجد یکی ازعجایب دیدنی طرقرود است. این چاه به چاه اجنه نیز معروف است در میان دشتی خشک و وسیع واقع شده است و از جاذبه های طبیعی دهستان طرقرود به شمار می آید.به گمان مردمان گذشته فوران هوا در داخل غار که در برخی مواقع با صداهای دهشتناک همراه است نتیجه بازدم یک دیو عظیم می باشد.این چاه به چاه دیو هم معروف است. این چاه، با قطری در حدود ۳۵ متر و عمق ۸۰ متر، در اثر عوامل فرسایشی غارهای زیرزمینی کوه مزبور، که به صورت مدّور فروکش کرده، ایجاد شده است. بازدید از این غار (چاه) که در نوع خود کم نظیر است، به علت وجود شیب زیاد و ریزش دیواره های آن، فوق العاده خطرناک می باشد و وسایل فنی و ایمنی کامل را می طلبد. این غار نیز از فوران مواد و گدازههای آتشفشانی و فروکش آن تشکیل شده به طوری که در بعضی از قسمتهای دیواره آن با وجود گذشت میلونها سال حالت صیقلی که در نتیجه خروج مواد آتشفشانی است هم چنان به چشم می خورد.

کلیسای نیکاغایوس مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، جلفا، محله قاراکل، کوچه خواجه عابد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۰۷۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کلیسای نیکوغایوس مقدس واقع در محلهٔ قاراگل در۱۶۳۰م بنا شده است. کلیسا با پلانی مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته و سقف و گنبد آن بر ستون های پهن متصل به دیوارهای جانبی تکیه کرده است. این ستون ها فضای داخلی کلیسا را به سه بخش مرتبط با یکدیگر تقسیم کرده اند. گنبد اصلی کلیسا با هشت نورگیر در بالای بخش میانی قرار گرفته. ناقوس خانه نیز در بخش غربی و بر روی سقف بنا واقع شده. در بخش شرقی نیز محراب با دو اتاقک چهارگوش در دو سوی آن قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی بنا با گچ پوشانده و در برخی قسمت ها با خطوط هندسی تزیین شده اند. در سمت شمال شرقی کلیسا، نمازخانهٔ استپانوس مقدس واقع شده که در۱۷۷۴م ساخته شده است. در حیاط کلیسا نیز قبر خواجه میناس قرار دارد که به دستور نادرشاه کشته شد.

در فراخنای دشتهای گسترده ، و در کرانه کوه های سربه فلک کشیده ، و در چراگاهها و بیابان های دهکده کهن دَماب ، و در نزدیکی تنگه ای تُند ، در ۱۳ هزار گزی (بیش از دو فرسخی) روستا بنایی با شکوه از روزگاران کهن خود نمایی می کند ، که یادآور روزگاران باشکوه ایران زمین بوده، و مردم آن سرزمین آنرا کاروانسرا یا قلعه جلوگیر می نامند . این بنای بزرگ و تنومند که روزگاری دیرین ، کاروانیان خسته و فرسوده و از راه مانده را ، که پیوسته در برابر یورش راهزنان و دزدان بوده درخود جای داده تا ایشان لختی بیاسایند و در آسایش به سربرند. این کاروانسرا که در روزگار کهن ،در سر راه ” اسپاهان، چاله سیاه، هسنیجه، دماب ، روستای در، تیکن، گلپایگان ” و در سرراه کاروان هاى بازرگانى و مسافری و در جایگاهی مهم، از دیدگاه امنیت راههای بازرگانی ، اقتصادی ، کشور بوده ، و نیز مرکز ایران زمین و اصفهان را به گلپایگان و از آنجا به باختر ایران پیوند می داده است .