مشهد
قدمگاه سبز نیشابور
از نیشابور حدود ۲۴ کیلومتر و از مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر باید فاصله بگیرید تا بتوانید باغ قذمگاه را در بستری کوهستانی و در دامنه جنوب کوه بینالود و رو به دشت نیشابور ببینید. منطقه متبرکی که سال هاست یکی از جاذبه های گردشگری مذهبی ایران محسوب می شود و وجه تسمیه آن وجود سنگی سیاه رنگی است که جای دو پا بر آن نقش بسته است. اگر تاریخچه این باغ را از بومیان محله بپرسید می شنوید که این باغ ابتدا به شاپور کسری اختصاص داشته، زمانی به حضرت علی(ع) و سپس به حضرت رضا (ع) نسبت داده شده است. میگویند در سال ۲۰۰ هـ . ق که امام رضا (ع) از مدینه عازم مرو بودند، در این مکان توقف کرده و چون خواستند با خاک تیمم کنند، آبی جاری پدید آمد. این واقعه مهم، اصلی ترین دلیل تقدس قدمگاه است . میگویند سال ۲۰۰ هـ . ق حضرت رضا (ع) که از مدینه عازم مرو بودند، در این مکان توقف کرده و چون خواستند با خاک تیمم کنند، آبی جاری پدید آمد. این وقایع مهم، این مکان را به مکانی مقدس و ایمن برای زایران در کنار مسیر مشهد تبدیل کرد که در دورههای مختلف مجموعهای میان راهی شامل: کاروانسرا، آبانبار، حمام و مکانهایی جهت اطراق زائران و مسافران در حاشیه خیابان شکل گرفت.
شکل اصلی باغ کنونی در دوران صفوی و به دستور شاه عباس اول احداث شد و در دورههای بعدی در زمان شاه سلیمان صفوی و در دوران ناصرالدین شاه قاجار مرمتهایی جهت حفاظت و احیاء باغ صورت پذیرفت. آخرین مرمت و بهسازی این مجموعه در سال ۱۳۵۰ توسط سازمان حفاظت آثار آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد و به شماره ۲۳۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. وارد باغ قدمگاه که شوید، کوشکی هشت ضلعی را در مرکز باغ می بینید. بنایی که همانند بقعه خواجه ربیع و گنبد سبز در مشهد دارای چهار ایوان بلند در اضلاع اصلی و غرفههای دو طبقه در اضلاع فرعی است. فضای میانی بنا با گنبد خوش طرحی پوشانده شده است. این بنا مزین به تزئینات کاشیکاری، نقاشیهای روی گچ و کتیبههای مختلف است. مدخل اصلی بنا در ضلع شرقی قرار گرفته و دارای مقرنس گچی بسیار زیبایی است. در ضلع شرقی بقعه هم چهار طاقی کوچکی قرار دارد که از چشمهای جوشان حفاظت میکند. روایت است آب آن هنگام وضوی حضرت رضا (ع) جوشیده و به همین دلیل آن را چشمه حضرتی مینامند. باغ قدمگاه دو قسمت دارد که بخش اول این مجموعه با مساحت ۱ هکتاری اش، با دو ساختمان قدیمی در مرکز آن مهمترین عنصر گردشگری این مجموعه به شمار می رود. پوشش گیاهی باغ درختان چنار، کاج، توت، گردو و زبان گنجشک میباشد که در میان این درختان، گونههای درختان چنار، کاج و توت کهنسال به چشم میخورد. این باغ از سمت جنوب به جاده نیشابور – مشهد می رسد . می توانید از این بخش باغ دسترسی راحتی به جاده برگشت داشته باشید.
راز آلودترین بنای خراسان
به ۲۵ کیلومتری شمال غرب مشهد که سفر کنید، در حاشیه غربى جاده مشهد – طوس و در ابتدای بلوار پردیس، بنایى ناشناخته و پر رمز و راز قرار دارد. بنایی مکعبی شکل و آجری که در قلب دشت طوس سال ها نظاره گر تاریخ بوده است. بقعه «هارونیه» با عظمت، استحکام و شکل و شمایل خاصی که در کف و گنبد دارد، تنها اثر به جاى مانده از شهر باستانى طوس به شمار می رود. می گویند هارونیه افسانه ای ترین بنای خراسان است. بنایی که روایت های مختلفی درباره کاربری آن شنیده می شود و در دوره های مختلف با عناوین متفاوتی نامیده شده است. از زندان گرفته تا مدرسه!
امروزی ها هارونیه را زندان قدیمی هارون الرشید می دانند. آنها ساختمان زیرزمینی این بنا در گذشته را دلیلی بر استفاده بنا به عنوان زندان می دانند و حتی از سیاه چال و سردابه ای می گویند که در این زندان وجود داشته و در گذر زمان با خاک پر شده است. این در حالی است که عده ای معتقدند عنوان کردن نام زندان برای بنای هارونیه از پایه و اساس غلط است و بقعه هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است که در سده های هفتم یا هشتم هجری ساخته شده است. حتی گفته می شود که در متون و سفر نامه ها از این بنا به نام آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است که البته سنگ یادبودی که به نام محمد غزالی در وسط محوطه کارگذاشته شده، تا حدودی تکلیف این بنا را مشخص می کند. به خصوص که مشخصات ظاهری این بنا شباهتی به معماری زندان ها ندارد و مصالح به کار رفت در آن، نوع طراحی و ساخت بنا و آثار به دست آمده از آن، بیشتر شبیه به خانقاه های دوره ایلخانی است.
به هر حال، هارونیه گنبد، زندان، بقعه، خانقاه، یا هرچه که باشد، یک فضای وسیع مربعی دارد با گنبدی به ارتفاع حدود۲۵ متر. در انتهای بنا سه حجره با اتاقک هایی وجود دارند که گچبری ها و تزئینات خارجی آن منحصر به قاب های عمودی و ستون نماهای دو طرف ورودی میشود. این بنا راه پله هایی دارد که شما را به طبقه دوم می رسانند که احتمالا مدرسه یا مسجد بوده است. بناى هارونیه آجرى است و هیچ گونه تزئین کاشى در آن به کار نرفته است، این بنا به صورت چهار ضلعى است که ابعاد آن در اضلاع مختلف نابرابر است. این بنا یک ورودى در سمت جنوب با سردر فوق العاده بلندی دارد که ردی از تزئینات مرسوم این نوع از بناها در آن دیده نمی شود. اگر سفری به مشهد مقدس و توس و حواشی آن داشته باشید، می توانید هارونیه را ببینید که با تاریخ مبهم و پر رمز و رازش، یکی از مستحکم ترین بناهای تاریخی منطقه به شمار می رود.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد، یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است که در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است .این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواقهای دارالسیاده و دار الحفاظ متصل است.این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال ۸۲۱ قمری توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با بهکارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد. کاشیکاری مسجد، نمونهای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاقهای گنبدی شکل مسجد و منارههای آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرقکاری ممتاز عصر تیموری، جلوههای بینظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار میرود که تمام خصوصیات و ویژگیهای معماری سنتی در آن بهکار رفته است. بهویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود ۵۰۰ متر مربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع، از باشکوهترین ایوانهای مسجد است.ضلعهای مسجد، همه با کاشیهای معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفههای آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد. کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلثنویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی میکند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم میخورد. محراب، یک پارچه از سنگ مرمر با تزیینات و کندهکاری و کتیبهای در میان مقرنسکاریهای آن، نمایانگر هنر آن دوران است.منبر صاحب الزمان (عج) واقع در کنار محراب ایوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهمیت است. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبتکاری بدون به کار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.منبر صاحب الزمان (عج) در سال ۱۳۲۵ شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت شد.
گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود ۴۱ متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، ۱۰ متر است. سطح خارجی آن با آجر لعابدار و یک کتیبه با خط کوفی تزیین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبههایی چند است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت ۲۸۰۰ متر مربع دارد و زیربنای آن ۹۴۰۰ متر مربع است.بنای مسجد شامل ۸ ایوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ایوان مقصوره، با شبستانهای یک طبقه، بخشهای مختلف مسجد را به هم ربط میدهد. ایوان جنوبی، ایوان مقصوره نام دارد و ایوان شمالی، معروف به ایوان دار السیاده است. ایوان شرقی، ایوان اعتکاف نامیده میشود و ایوان غربی، ایوان شیخ بهاء الدین نامگذاری شده است. نام بانو گوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرقکاری زیبایی تزیین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجرهای نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است. دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرقکاری ممتاز و کتیبههایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی (قدس سره) و بست شیخ بهاء الدین مرتبط میکند. این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت. مرمتهای دیگر مسجد پس از گلوله باران روسها در سال ۱۳۳۰ هـ.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد در سال ۱۳۳۹ قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
خانهای که فردوسی در آن زندگی کرد
روستای پاز یا پاژ یا فاز یا باژ نام روستایی است در حدود ۲۰ کیلومتری جاده مشهد به کلات. این روستا در واقع زادگاه ابوالقاسم فردوسی؛ شاعر بزرگ حماسه سرای ایران است. زادگاه فردوسى، روستایى سرسبز است که از باغ هاى انگور پوشیده شده. حدود ۵۰۰ مترى شمال پاز که بر بلنداى تپه اى در جلگه قدیم خراسان قرار گرفته است، تپه ای با قدمت نامعلوم قرار دارد که خرده سفال و کاشى هاى رنگارنگ اطراف و روى آن پراکنده اند و تاریخ کهن آن را نشان مى دهند. می گویند این آثار یادگار سده هاى اولیهء قرون اسلامى تا حدود قرن دهم قمری است.پاز یا پاژ در لغت به معنای هدیه ی است که فرد دارای رتبه و مقام به فرد دیگر هم تراز خود می دهد. روستای پاز حدود ۸۰۰ هکتار مساحت دارد که بخشی از آن مسکونی است. بخشی از فضای مسکونی روستا هم روی تپه ای موسوم به قلعه بلند قرار دارد. چون تا مدتی قبل در اطراف آن خندقی وجود داشت که برای جلوگیری از پیشروی مهاجمان آن را پر از آب می کردند! بجز این تپه در فاصله تقریبی پانصد متر از پشته اولیه، بلندی دیگری به چشم می خورد که در بین اهالی به قلعه کهنه پاز معروف است.سفال های رنگارنگ و لعابدار پارکنده روی این بلندی نشانه ای از تداوم مدنیت روستای پاز در سدهای اولیه بعد از اسلام تا قرن نهم و دهم هجری است.
اگر گذارتان به این روستا بیفتد، اهالی روستا خانه ای را بر تپه ای بلند نشانتان خواهند داد که به اعتقاد آنها خانه فردوسی است! این خانه قدیمی (حتی اگر به واقع خانه فردوسی نباشد) آنقدر قدیمی است که می تواند یک گردشگاه تاریخی به حساب بیاید. حتی سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۹ این خانه را با شماره ۳۲۴۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت کرد اما متاسفانه این روزها به خرابه ای تبدیل شده که محل بازی بچه هاست. در اطراف خانه نیز هیچ تابلویی برای راهنمایی گردشگران درخصوص خانه و فردوسی و حتی هیچ اثری از نظارت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری (حتی در حد آرم این سازمان) دیده نمی شود.بنابراین گردشگران مجبورند برای یافتن پرسش های خود با همسایگان فردوسی صحبت کنند که آن ها هم تنها در حد شنیده ها و بر اساس حضور گردشگران به اطلاعاتی بسیار مختصر آگاهی دارند. با رسیدن به خانه فردوسی هم منظره چشم نوازی مشاهده نمی شود. یک چهاردیواری کوچک با طاقچه و تزیینات گچی ساده که قدمت آن به دوران پهلوی می رسد، تنها دارایی خانه فردوسی است. اما به هر حال دیدن همین خانه هم خالی از لطف نیست.روستای پاز را باید در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی مشهد و در تقاطع جاده ی کلات و کارده ببینید. این روستا یک خیابان اصلی با نام “فردوسی” دارد که از جاده ی کلات منشعب می شود و خیابان های فرعی آن نیز براساس همین خیابان اصلی شماره گذاری شده اند.
حرم امام رضا(ع) چگونه ساخته شد؟
با شهادت امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ پیکر پاکش در کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد این امارت در میان باغی بزرگ و زیبا قرار داشت که متعلق به حمید بن قحطبه والی توس بود گویند هنگامی که امام رضا (ع) به مرو می رفتند در بین راه در خانه حمید بن قحطبه فرود آمدند و محل تدفین خود را مشخص نمودند. با توجه به این مطلب اولین بنای آرامگاه همان بقعه هارون الرشید بوده است که توسط مأمون عباسی بنا شده است که بقیه بنای حرم بر روی آن ساخته شده است از این تاریخ به بعد تا دوره دیلمیان نشانه ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نمی باشد سبکتکین (۳۸۷ ـ ۳۶۶ هـ ق ) پادشاه متعصب غزنوی حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع کرد پس از آن عمید الدوله فایق در تکمیل بقعه و آبادانی مشهد کوشید.در سال ۴۰۰ هـ ق ابوبکرشهمرد به دستور سلطان محمود غزنوی بنای بقعه بار دیگر بازسازی کرد با توجه به سنگ نوشته قبر امام رضا(ع) به نظر می رسد بنای حرم در سال ۵۱۶ هـ ق تجدید یا تعمیر شده است. بنای بقعه به سال ۵۴۸ هـ ق آسیب فراوان دید.در روزگار سلجوقیان شرف الدین ابوطاهر قمی پس از مرمت بنا گنبدی کاشی کاری شده را بر روی قبه حرم بنا کرد و مناره ای را کنار آن ساخت در دوره خوارزمشاهیان (۶۱۲ هـ ق ) روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت که کتیبه هایی از آن زمان در حرم موجود می باشد. در زمان چنگیز بقعه دچار ویرانی شد. در زمان غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو در تعمیر و تزئین حرم مطهر کوشید. در قرن هشتم بنای حرم عبارت بوده است از : حرم، مسجد بالاسر و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه ( به تصریح ابن بتوته جهانگرد معروف ). در زمان شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد حرم مطهر توسعه قابل توجهی پیدا کرد. در این دوره سال ۸۲۱ هـ ق نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهر بر پا شد سپس بنای «دارالحفاظ» «مسجد فرق الذکر» « دارالسیاده » و سر انجام « تحویل خانه یا خزانه بر پا شد. روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید.
پیرامون مجموعه نیز سه مدرسه به نام های مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودرب ساخته شد در زمان سلطان حسین بایقرا ( ۸۷۵ ـ ۹۱۲) به کوشش امیر علی شیر نوایی صحن کهنه و اساس ایوان طلا به وجود آمد صحن انقلاب در زمان شاه عباس اول وسعت یافت در زمان شاه طهماسب صفوی مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ هـ ق خشتهای نفیس کاشی روی گنبد به خشتهای طلا مبدل شد بعد از غارت خشتهای طلای گنبد در شورش عبدالمۆمن خان ازبک شاه عباس در سال ۱۰۱۰ هـ قبه تجدید بنای آن دستور داد که شرشح آن در کتیبه میناکاری شده دور گنبد به خط علیرضا عباسی نقش بسته است. ـ در زمان شاه عباس صحن کهنه (انقلاب ) گسترش یافت و ایوان شمالی اتاقها غرفه ها و سردرها و ایوانهای شرقی و غربی آن احداث گردید.روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید. در سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام (ع)، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنان که بقعه مطهر تنها در یک در وروردی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از بنا بسته بود.
بر فراز بقعه تنها قبه ای وجود داشت. در آن سالهای دور زمین های اطراف حرم مطهر، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد. نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آنها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت، موجب شد که سالها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد.سرانجام سالهای سخت و سنگین به کندی سپری شد، عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رافت خاصه حضرت بصورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران به درگاهش گشود، کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی, زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس نمایند.در طول قرنهای مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان، مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند، ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند.