حمام
حمام قاضی اصفهان
انگار در همه این سالها که جاهای دیدنی اصفهان آغوش خود را برای میلیونها میزبان وطنی و خارجی باز کرده بود تا زیباییهایش را به رخ نگاه گردشگران بکشاند، یک قطعه گمشده داشت. قطعه مهمی که این روزها با فاصله گرفتن از فرهنگ ایرانی، جای خودش را به نمونههای مشابه آن که بعید هم نیست از فرهنگ ایرانی وام گرفته باشند داده است. محلی که بتوان برای چند ساعت به دور از آلودگیهای شهر، تن به دست دلاک و کیسهکش داد تا غبار روزگاران را از تن خسته آفتاب دیده مسافران و گردشگران بشوید. حمام مغربی، حمام ترکی، حمام مراکشی، ماساژ تایلندی، ژاپنی و دهها مدل دیگر از نمونههای حمام و شستشو در دنیا که این روزها به واسطه تبلیغات خوب رونق گرفتهاند، بهانهای شد تا حافظان میراث کهن ایران زمین و علاقهمندان به فرهنگ و سنت ایرانی دست به بازسازی حمامی تاریخی با حفظ کاربری اصلی بزنند. بنابراین حمام قاضی که در دل شهر اصفهان و در میان بافت سنتی منطقه شهشهان قرار گرفته، انتخاب شد تا نمایانگر سنت گرمابه ایرانیها در زمان قدیم و تجربه ناب حمام رفتن به سبک سدههای گذشته باشد. حمامهایی که اگرچه اثرش در زندگی امروز جامعه ایرانی کمرنگ شده، ولی هنوز میشود بقایایی از آن را در محلههای قدیمی شهرها با وجود گرمابهها و حمامهای عمومی پیدا کرد. هرچند که همین مکانها نیز با فرهنگ قدیمی حمامها فاصله گرفتند و دیگری خبری از اجرای رسومات سنتی در آنها نیست.
تاریخچه حمام قاضی اصفهان : همه چیز از حکم حاکم شهر اصفهان به یک قاضی برای ساخت مجموعهای شامل حمام، مسجد و بازار در صدها سال پیش آغاز شد. قاضی بنا به دستور حاکم شروع به ساخت مجموعهای در منطقه شهشهان اصفهان کرد که بعدها نام قاضی را به خود گرفت. بازار به شکل بازارهای قدیمی سرپوشیده، چند حجره بیشتر درون خود ندارد. یک سر بازار به مسجد و سر دیگرش به حمام ختم میشود. مجموعه قاضی در دورههای مختلف دستخوش تغییرات زیادی بود. نهایتا سال گذشته توسط بخش خصوصی به منظور احیای سنت حمام ایرانی، مرمت و بازسازی شد و اردیبهشت امسال درهای خود را به روی گردشگران باز کرد.
محیط حمام قاضی : اتفاقات خوبی که با قدم گذاشتن در حمام قاضی قرار است رقم بخورد از همان ابتدای ورود به بخش خرید بلیط مشخص است. ورودی حمام آقایان محل خرید بلیط است که یک حوضچه سنگی پایه دار پر از ماهی دارد. صندلیهای چوبی کندهکاری شده، محلی برای برطرف کردن خستگی گذر از کوچه پس کوچههای محله و گوش دادن به تاریخچه حمام از زبان متصدی فروش بلیت است. در همان ابتدا از مهمانان با کاسههای آجیل پذیرایی میشود. بعد از آن آقایان به سمت در حمام مخصوص آقایان و خانمها توسط راهنما به سمت حمام زنانه که ورودی آن وسط بازار قرار دارد روانه میشوند. صدای در بزرگ چوبی با کلون و چفت و بستهای بزرگش که شنیده شد، راهروی نورپردازی شده با گچبری سفید نمایان میشود.بعد از چند پیچ و گذر از راهرو، به سربینه حمام میرسید، سالنی دایرهای شکل با کف سنگی که دو طرف آن بالای سکویی بزرگ، قفسههای چوبی لباس قرار دارد. دو طرف دیگر سالن هم محل خروج از سربینه و دیگری ورود به خزینه است. وسایل شخصی قدیمی مثل کیسه، روشور، سنگ پا، شانه و لنگ به صورت شخصی به هر فرد داده میشود. در سالن خبری از آینه کاری و تزئینات ظریف قدیمی نیست. بازسازی قشنگی برکاشیهای آبی و درهای چوبی قفسهها انجام شده که فضای سالن را زیبا کرده. نورپردازی خوب فضا و آویزان شدن شاخههای گیاه، کیف آدم را از دیدن این همه ذوق و سلیقه کوک میکند.
ورود به گرمابه : بعد از بستن لنگ و برداشتن وسایل شخصی ابتدا وارد سالنی خواهید شد که دورتادور آن سکوهایی برای نشستن وجود دارد. خدمات دلاکی و ماساژ در این قسمت ارائه میشود. راهروی کوچکی در طرف دیگر به سمت خزینه میرود. خزینه هم همچون سربینه از اجزای حمام و گرمابههای قدیمی است. حوضچه کوچک و پر آبی در فضای بسته که میتوان وارد آن شد و چند دقیقه در آن حمام کرد. سالن دیگری هم با استخری بزرگتر از خزینه وجود دارد که بعد از استحمام کامل، میتوان وارد آن شد. اگرچه دوش آب در قدیم وجود نداشت، اما برای راحتی افراد در قسمتی از حمام سه دوش قرار داده شده. دلاک و ماساژور آماده هستند تا بعد خروج از خزینه تمام آنچه دلاکهای قدیم برای شستشوی افراد انجام میدادند را انجام دهند. در پایان حولههای سنتی به هر فرد داده میشود. حالا میزبانان حمام قاضی، با شربتهای خنک از مهمانان خسته از یک حمام جانانه پذیرایی میکنند. مسوولان حمام قاضی به راحتی از نظر و انتقادات مشتریان خود نمیگذرند. یک دفتر بزرگ در سربینه وجود دارد که مهمانان گرمابه امکان ثبت نظرات خود را بعد از حمام کردن دارند. یکی از گردشگران خارجی با رسم شکل در دفتر نوشته است که ما سه نفر بودیم کثیف به حمام آمدیم و تمیز از حمام برگشتیم. ورق زدن دفتر و دیدن نظرات گردشگران خارجی خالی از لطف نیست ضمن اینکه میتوانید نظر خود را در این دفتر ثبت کنید.
حمام شیشهای در کردستان!
روزی که معماران عصر زندیه حمام شیشه ای کردستان را بنا می کردند، هیچ فکر نمی کردند این حمام در قرن های بعد تبدیل به یکی از دیدنی ترین آثار این شهر شود. حمامی که در ضلع شمالی بلوار کردستان شهر سنندج و در مجاورت پل و مسجد «ملاویسی» قرار دارد و هر روز خیلی ها را برای بازدید از این حمام جالب به این منطقه می کشاند. در حمام شیشه ورودی، هشتی، بینه، سربینه و حمام گرم را می بینید که در حمام گرم ستون های سنگی زیبایی تعبیه شده است. همچنین این حمام مثل تمام حمام های عمومی ایرانی، سکوها، آبنماهای گرم و سردو خزینه دارد و با تزئینات آهک بری جلوه بیشتری پیدا کرده است. سر در ورودی بنا هم دارای نمای آجر کاری است. تزئینات آهکبری این بنا، نقش های مختلفی از گیاهان و حیوانات را ترسیم می کنند. چیزی که این حمام را از همردیفانش متمایز می کند، طراحی زیبای سکوها و آب نمای گرم و سرد و خزینه است. در این بنا چیزی که خیلی به چشم می آید، سادگی و خلوتی بنا است . جالب است بدانید که این حمام تا سال های پیش از انقلاب کاربرد داشته و بخش های مردانه و زنانه آن فعال بوده اند. این نکته را هم بگوییم که اگرچه ساخت این بنا را به زندی ها نسبت می دهند اما عده ای هم معتقدند شکل معماری این بنا به دوره قاجار شباهت دارد. با این حال، تقریبا زندی بودن بنای حمام شیشه ای قطعی است. حمام شیشه برخلاف اسم جذابش، شیشه ای نیست. حمامی است مثل تمام حمام های دیگر تاریخی که از سنگ و گچ و ملات ساخته شده. با این حال به کار رفتن شیشه های رنگی زیبا در این حمام، آن را به این نام معروف کرده است. چیزی که این حمام را از همردیفانش متمایز می کند، طراحی زیبای سکوها و آب نمای گرم و سرد و خزینه است. در این بنا چیزی که خیلی به چشم می آید، سادگی و خلوتی بنا است و هرچند این روزها از در و پنجرهها و شیشههای رنگی حمام آثار زیادی باقی نمانده اما حمام شیشه با معماری موزون و متوازنش هنوز یکی از زیباترین بناهای تاریخی ایران به حساب می آید. حمام تاریخی شیشه بعد از بازسازی اساسی در سال ۸۳ قرار بود به عنوان موزه دائمی عکس کردستان بازگشایی شود اما یک سال بعد، مسئولان میراث فرهنگی سنندج درهای این حمام را روی بازدیدکنندگان بستند. عبور کانال فاضلاب شهر سنندج از نزدیکی آن باعث شده بود تا آب به دیوارهای بنا نفوذ کرده و هر روز بخشی از دیوارهای حمام تاریخی شیشه از بین برود. این ها همه در حالی است که حمام شیشه شهر سنندج در سال ۱۳۹۰ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۸۳۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حمام زیرزمینی بستک
هرمزگان بهشت بناهای تاریخی است. جایی که هر گوشه از خاکش پا بگذارید، یادگاری از تاریخ طولانی کشور را خواهید دید و حمام خانی بستک به عنوان یک بنای قاجاری اگرچه قدمتی کمتری نسبت به بسیاری دیگر از بناهای این منطقه دارد اما یکی از دیدنی های معماری هرمزگان به حساب می آید. حمام خانی بستک در غرب استان هرمزگان و در شهر بستک قرار دارد. این حمام که در سال ۱۳۷۳ مورد مرمت قرار گرفت به حمام زیرزمینی معروف است که مثل دیگر حمام های زیر زمینی در ارتفاعی پایین تر از سطح زمین قرار گرفته تا هم استحکام و طول عمر دیوارهای آن بیشتر باشد و هم گرمای بیشتری را در ایام سرد زمستان در خود نگه دارند. آب مورد نیاز حمام خانی بستک در قدیم از طریق برکهها و آبگیرهای بزرگ و متعددی که در شهر و اطراف آن وجود داشته تأمین میشد. میرآب ها آب را از برکه به کمک حیوانات باربر به حمام می بردند و به قسمتهای مختلف حمام منتقل میکردند. در زمستان هم آب را با آتش گرم می کردند تا اهالی منطقه بتوانند از حمام استفاده کننند . حمام خانی بستک که در جوار خانه بنی عباسی بنا شدهاست، سبک معماری چهار طاقی دارد و گنبدی مستطیل شکل بالای چهار طاق آن به چشم می خورد. این بنا دارای ۱۴ گنبد کوچک و بزرگ است و خطوط طاق نمای گرداگرد دیواره داخلی اش با ظرافت خاصی ساخته شده است. این حمام را از جهت معماری، به حمام گنجعلی خان کرمان شبیه می دانند که البته ابعاد و اندازههای کوچکتری دارد. حمام خانی بستک که در جوار خانه بنی عباسی بنا شدهاست، سبک معماری چهار طاقی دارد و گنبدی مستطیل شکل بالای چهار طاق آن به چشم می خورد.
بستک کجاست؟ بستک از شهرهای استان هرمزگان است که از قدیم محلی برای استراحت کاروانها به حساب می آمد. این شهر در بخش های کوهستانی هرمزگان قرار گرفته و از شمال و غرب به استان فارس و از شرق و جنوب به استان هرمزگان می رسد. بستک جزو معدود شهرستانهای استان هرمزگان است که به دریا راه ندارد، آب آن تلخ و شور و دارای املاح گچی و گوگرد است و به دلیل نزدیکی به خلیج فارس، منطقه حاره و موقعیت کوهستانی اش اقلیم خاص و متفاوتی پیدا کرده است. یعنی در حالی که در تابستان گرم وخشک است، زمستان های سرد و خشکی هم دارد. این شهر در فاصله ۱۷۰کیلومتری بندرعباس و ۱۱۰کیلومتری شهرستان لار قرار دارد.
مجموعه گنجعلی خان یا دالان تاریخی کرمان
بعید است که کسی به کرمان سفر کند و سری به تاریخی ترین مجموعه فرهنگی این شهر نزند. مجموعه گنجعلیخان که در هر گوشه آن می توان ردی از فرهنگ و تاریخ صفویه را دید. گنجعلی خان یکی از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که در سال ۱۰۰۵ قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد. مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر که در دوران حکومتش کرمان روشنترین دوران تاریخی خود را پشت سر گذاشت. ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هدیه ای بود که گنجعلی خان به کرمان داد و البته به جز آن، آبادانی و رونق فرهنگی این شهر در سال های ۱۰۰۵ نت ۱۰۳۴ قمری که نتیجه ای جز تبدیل شدن شهر ضعفا به دهکده اغنیا نداشت. از جمله بناهای عام المنفعه ای که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلیخان است که در دوران حکومت او احداث و امروزه از جاذبههای تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب میشوند. مجموعه گنجعلیخان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است که در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده و در ساخت، شکل گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است. مساحت این مجموعه حدود ۱۱هزار متر مربع است و تمام بناهای آن در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی میدان شکل گرفتهاند. با توجه به کاربریهای متفاوت این مجموعه، بازارها و مساجد کوچکی در چهار جناح میدان بنا کردهاند و یک مسجد اختصاصی در ضلع شرقی میدان وجود دارد که با توجه به تزیینات منحصر به فرد، میتوان آن را موزهای از هنرهای بدیع معماری برشمرد.
حمام گنجعلیخان یکی از مهمترین بناهای مجموعه است که در ضلع جنوب میدان و در میانه بازار بزرگ کرمان واقع است و در سال ۱۰۲۰ قمری به دست سلطان محمد، معمار یزدی ساخته شده است. در حمام گنجعلیخان می توانید نمونه های جالبی از نقاشیها، مقرنس کاریها، کاشیکاریها و گچبرهای زیبا را ببینید که همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف جلوه گری می کنند. این حمام شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون است و تا حدود ۶۰ سال پیش دایر بوده اما در حال حاضر کاربری گردشگری پیدا کرده و همه روزه به ویژه در ایام تعطیل، پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری است. در این حمام مجسمههای مومی ملبس به لباسهای سنتی مردم کرمان، صحنههایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش گذاشتهاند. در کنار این مجسمهها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده میشود. این مجسمهها در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند. اما از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلیخان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است و همانند میدانهای نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در ۳ ضلع میدان گنجعلیخان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلیخان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است. طاقنماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.
مسجد گنجعلی خان هم در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلیخان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاقنماهای میدان بوده و در بدنه داخلی طاقنما تزیینات گچبری با طرح گره دیده میشود. تاریخ احداث مسجد سال ۱۰۰۷ قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است که در پاکار تبدیل به ۸ و در مرکز گنبد تبدیل به نورگیر ۱۲ ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسکاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. موزه سکه گنجعلی خان اما در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی و به شکل ۸ ضلعی می باشد که دارای گنبد مرکزی و ایوان های جانبی است. طاقها و ایوانهای ضرابخانه با گچبریهای زیبایی تزیین گردیده است. این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلیخان است و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و و نقره دولتی بوده است و در حال حاضر انواع سکههای قدیمی در غرفههای آن به نمایش گذاشته شده و یکی از معتبرترین موزههای سکه ایران است. آب انبار گنجعلی خان را می توانید در حد میانی بازار غربی ببینید که دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه است و تاریخ احداث آن به ۱۰۲۹ قمری برمی گردد. این آب انبار به دستور علیمردان خان پسر گنجعلیخان بنا شده و یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی میشده است. سرای گنجعلیخان را اما می توانید در ضلع شرقی میدان ببینید. در محور این سرا سردر بلند و زیبایی وجود دارد که تاریخ احداث آن به سال ۱۰۰۷ قمری می رسد. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده و طرحهای مورد استفاده در آن نقوش مرسوم عصر صفویه است که تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول ترسیم شده اند. اما حتی اگر هیچ کدام از این بناها را ندیده باشید، بازار گنجعلی خان را حتما دیده اید. این بازار خط مستقیمی است که در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وکیل) قرار دارد. طول آن حدود ۳ کلیومتر است و از کاروانسراها، سراها و تیمچههایی تشکیل شده که همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفتهاند. بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلیخان قرار دارد که بازار مسگری و بازار گنجعلیخان از آن جملهاند. بازار مسگری در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلیخان هستند که عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفتهاند. بازار جنوبی گنجعلیخان هم که حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشکیل میدهد و در امتداد بازار سراجها قرار دارد. اما در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگی شکل گرفته که معماری این فضا در نوع خود کم نظیراست.
حمامی که موزه شد
حمام گله داری تنها حمام باقی مانده قدیمی شهر بندرعباس است که تاریخ احداث آن به اواخر قرن سیزدهم هجری قمری می رسد. حمامی که این روزها کاربری تازه ای پیدا کرده و از سال ۱۳۷۹ تا به حال به عنوان موزه مردم شناسی استان هرمزگان مورد استفاده قرار می گیرد.پیشینیه تاریخی حمام گله داری را که جستجو کنید، به دوره قاجاریه می رسید. یعنی زمانی که در حاشیه خلیج فارس و در بلوار ساحلی شهر اولین سنگ های بنای این مسجد بر روی بستری رُسی خاک بر زمین گذاشته شد. این حمام وقفی متعلق به مسجد گله داری و واقف آن تجارتخانه حاج شیخ احمد گله داری بود که آن را به عنوان یک حمام عمومی، وقف بهداشت شهر کرده بودند. اگر بنای این حمام را از نزدیک ببینید، ردپای سنگ های دریایی، سنگ های اسفنجی، گچ دست کوب و ساروج محلی را در آن پیدا خواهید کرد که به خاطر رطوبت بالای منطقه، در بنا به کار رفته اند. مصالحی که دلیل انتخابشان قدرت جذب بالای رطوبت بوده است و این روزها، همین سنگ های با دوام هم در مقابل رطوبت بالای منطقه تسلیم شده اند و رفته رفته تخریب می شوند.
بخش های حمام : حمام گله داری مثل تمام حمام های دیگر نواحی کویر مرکزی، فضاهای بینه، سر بینه، گرمخانه و خزینه دارد و البته پنج گنبد بزرگ و کوچک که ظاهر متفاوتی به آن می دهند. در ورودی حمام گله داری راهروی هشتی کوچک قرار دارد تا دما و رطوبت فضای داخلی را تنظیم کند. اگر در داخل این بنا شروع به گشت و گذار کنید، می توانید فضای بینه را ببینید که به شکل هشت گوش ساخته شده و در اطراف آن چهار صفه یا سکوی نشیمن و رختکن قرار گرفته است. این فضا که فضای ورودی و در ارتباط مستقیم با فضای خارج بوده است، باید هوایی سرد و خشک داشته باشد و به همین دلیل دریچه های ساخته شده در آن در گوشه های بینه به چشم می خورد. میاندر بخش ارتباطی بین بینه و گرمخانه است که فضای درون آن سرد و مرطوب است و سربینه هم فضای شست شو بوده که در دو طرفش دو صفه یا سکوی نشیمن قرار گرفته است. سربینه به خزینه متصل می شده که فضایی گرم وخشک دارد. خزینه اما محل گرم شدن آب مورد استفاده حمام است و آب گرم از این طریق تامین می شود. در خزینه کانال هایی از سنگ و ساروج برای انتقال آبگرم به کلیه فضاها در نظر گرفته شده است.
چاه گاوی : سیستم گرمادهی و آب رسانی حمام گله داری شامل انبار سوخت، آتشدان، دیگ، دودکش ها و گودال جمع آوری خاکستر می شود. این فضا در عمق زمین قرار گرفته تا بتواند گرما را به شکل بهتری در خود نگه دارد. آب مصرفی حمام از چاهی به عمق ده متر که هنوز پابرجاست، تامین می شد و البته در دوره ای هم که باید از آب برکه برای حمام استفاده می کردند، با استفاده از نیروی کمکی گاو که در مسیر گاورو دائم در حرکت بوده، آب را از چاه به انبار ذخیره آب می ریختند. در وسط سقف حمام روزنه هایی به عنوان نورگیر می بینید که در هر کدام از فضاها وجود دارد . این نورگیرها نه تنها نور حمام را تامین می کردند، بلکه با باز و بسته شدنشان در فصل های مختلف سال، به عنوان تهویه حمام هم مورد استفاده قرار می گرفتند.