قلعه دِم دِم :

این قلعه در سال ۱۰۱۸ هجری قمری برفراز کوهی به همین نام در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است. این قلعه به علت ارتفاع زیاد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخره سمت غربی که نزدیک به زمین است، دارای حصاری محکم و دروازه­ای در سمت جنوبی است.

قلعه از پنج قسمت تشکیل می­شود که عبارت است از: قسمت پایین، قسمت سولوق، قسمت بوزلوق و بیرون دروازه شرقی.

در قسمت شرقی قلعه و منتهی­الیه صخره، برجی عظیم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است. آب مصرفی قلعه از حوضی تأمین می­گردید که با آب باران پر می­شد. در قسمت شمالی قلعه چشمه­ای است که آب باران پر می­شد.

در قسمت شمالی قلعه چشمه­ای است که آب کمی دارد. در کنار چشمه­ حوضی قرار گرفته  که با گنبدی پوشانیده شده است و برای حفاظت از آن نیز برجی احداث شده که به قسمت اصلی متصل است و آن را سولوق(جای آب)می­نامند. در قسمت جنوبی داخل قلعه گودالی احداث شده بود که زمستان­ها با یخ و برف پر می­شد و زیر آن حوضی ساخته شده بود که در ایام کم­آبی از آن استفاده
می­شد. برای محافظت این قسمت نیز قلعه مانندی بنا شده بود که آن را بوزلوق(جای یخ)با قارلیق(جای برف)می­گفتند و راه آن نیز مانند سولوق مخفی بوده است.

قلعه اسماعیل آقا :

قلعه اسماعیل آقا برفراز کوهی در ۱۸ کیلومتری غرب ارومیه و حاشیه رودخانه نازلوچای قرار گرفته است. این قلعه در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی ساخته شده و بخشی از دیوارها و محل دیده­بانی آن هنوز هم پابرجاست. کاوش­های انجام یافته نشان می­دهد که در جنب قلعه اسماعیل آقا، بقایای بناها و قلعه سنگی دیگری که به دوران اورارتویی مربوط است وجود دارد.

در قسمت شمال غربی این کوه دو دخمه به فاصله چند متری از هم در صخره­ای کنده شده­اند. در ورودی این دخمه­ها به شکل چهار گوش است.

دیواره­های جانبی و سقف و کف داخل دخمه­ها کاملاً صاف و صیقلی است. به نظر می­رسد این دو دخمه مقبره­های هستند، که به دوران اورارتویی تعلق دارند. در پایین کوه و در قسمت غربی آن سه مقبره دیگر نیز دیده می­شود. این مقبره­­ها با سقفی هرمی شکل از سنگ­های رسوبی و لاشه­ای ساخته شده­اند. در داخل یکی از آنها سنگ قبری به این مضمون وجود دارد: «فی شهر ربیع الثانی سنه ۱۱۱۰ در ایام شاه سلطان حسین عباسقلی خان زیاد اقلی بر مناقشه شیخ سلیمان.»

در زیر زمین داخل مقبره­ها، مقبره دیگری قرار دارد که به وسیله دریچه­ای از سقف می­توان به آن دست یافت. هر چهار مقبره فوق مربوط به دوره صفوی می­باشند. آثار موجود این کوه مشتمل است بر سه بخش متمایز:

یکم- دخمه سنگی اورارتویی متعلق به هزاره اول قبل از میلاد با حجاری منظم ایوان ورودی، سر در قاب­بندی شده سنگی و اتاقی که طاق­های محراب مانندی دارد و در انتهای آن دخمه­ای است از سنگ یکپارچه تراشیده شده.

دوم-بقایای دیواره­ها و مقبره­های دوران صفویه.

سوم-آثار قلعه اسماعیل آقا که به دوره قاجاریه مربوطه است. قسمت اعظم دیوارهای آن هنوز پابرجاست، ولی اتاق نگهبانی و سایر واحدهای مسکونی این قلعه خراب شده و آسیب بسیار دیده است. مصالح این قلعه از خشت خام با دیوارهای گلی-چینه می­باشد.

سنگ کاظم خان:

سنگ کاظم خان یا قیرخلار(محل سکونت چهل نفر)، واقع در شمال شرقی شهر ارومیه و شمال غربی دریاچه ارومیه، صخره­ایست که ارتفاع آن بیش از ۳۵۰ متر است.

دورتا دور این سنگ را با بریدن بدنه آن به شکل راهی در آورده­اند که عرض آن ۶۰ متر و طولش در حدود ۵۰۰ متر است. تنها راه دستیابی به بالای  سنگ همین راه است. عرض این معبر به سمت فوقانی آن کاسته می­شود، به طوری که در بالای سنگ به ۶ متر کاهش می­یابد.

شکل این سنگ صاف و یکپارچه و قلعه درداری بر بالای آن واقع است. آثار عمارت و ساختمان­های متعددی از سنگ­های بزرگ و تراشیده در پی و بنای این قلعه تعدادی سنگ قبر مرمرین سفید و درخشان وجود داشته که روی آنها عباراتی به خط نسخ زیبایی حکاکی شده بود. این سنگ­های مرمر مفقود شده­اند. در بالای قلعه مزبور چاهی وجود دارد که طول و عرض آن ۵/۲ و عمق آن ۸ متر است و به گونه­ای طراحی شده بوده که در مواقع بارانی آب شیرین لازم را جمع­آوری کند.

بر روی این صخره به دستور کاظم­خان قراول ­خانه مستحکمی با دری از سنگ مرمر احداث شده و روی یکی از پایه­های مرمری عبارت«ابونصر حسن بهادرخان حکمران…»و روی پایه دیگر نیز عبارت«الطرفر علی الله السطان الاعظم الحسین…» را با خط زیبایی حکاکی کرده­اند که متأسفانه به علت شکسته شدن پایه­ها، بقیه عبارات از بین رفته است.

در این قلعه به دستور کاظم­خان ساختمان دو طبقه­ای نیز بنا شده که زمانی مورد استفاده خود و خانواده­اش بوده است. کاظم­خان در این قلعه، آهنگری، ریخته­گری و قایق­سازی دایر کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غیره نیز می­پرداخت. این قلعه فقط یک در دارد که به جاده سنگی باز می­شود.

در قرن ۷ هجری به دستور هلاکوخان قلعه قیرخلار را که به صورت مخروبه بوده، تجدید بنا می­کنند. گویا به دستور هلاکوخان کلیه خزاین آن را که از عراق و سایر کشورها به غارت جمع­آوری کرده بوده، به قلعه شاهی انتقال دادند و در جای امنی پنهان کردند. شایع است که مدفن او نیز در اینجاست و از این رو آن را گور قلعه نیز می­گویند.

قلعه بردوک :

روستای بردوک – از توابع محال صومای برادوست- در ابتدای دره سلطانی، در دامنه مشرف به رودخانه کم آبی قرار دارد . در دژ از سه بخش حصار تدافعی ، دیوار میانی و ابنیه مرکزی تشکیل شده است .

حصارتدافعی: در ساختمان حصار تدافعی از سنگ های لاشه با ملاط  احتمالاً ماسه و آهک استفاده شده و ستون های نیم دایره و توپر بسیار محکمی در فواصلی از دیوار تعبیه شده است. کتیبه ای در دو سنگ مرمر کوچک در کنار هم در بالای ورودی و زیر قوس دروازده دیده می شود. متن آن چنین است: ” … هذه العمارف صاحب السلطنت تقی سلطان بن نظربیک بن غازی بیک فی سنه ۱۰۷۸″

دیوار میانی: ورودی دروازه به شکل چهار گوش و به صورت عمیق در جبهه های میانی دروازه، در شرق دژ تعبیه شده است و به واسطه یک فضای کوچک مستطیلی شکل، معبر ورودی به بخش میانی را با دروازه اصلی بنا ارتباط می دهد.

ابنیه مرکزی: در بخش مرکزی قلعه بقایای چند بنای دیگر – با واحد سالم – وجود دارد. این بنا چهارگوش و مصالح آن سنگ های چهارگوش و ملاط آن شن و آهک است. بر نوک قله نیز بقایای یک برج دیدبانی مربع شکل از سنگ لاشه و ملاط  شن و آهک دیده می شود. بالای ورودی سنگی آن با قوس های کوچک – از سنگ آهک سفید و سیاه – تزیین شده و طرفین رئوس خارجی اضلاع آن با استفاده از سنگ های تراشیده شده آتشفشانی مزین شده است. شکل قوس های نگه دارنده گنبدها رومی و سنگ های سیاه رنگ تراشیده شده دارد.