حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی قم است که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت. حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر حضرت رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم قم به حساب آورد. حرم حضرت معصومه (س) از بخش‌های مختلفی نظیر کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و… تشکیل شده است که اکثر آن‌ها مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری و آینه‌کاری‌ هستند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن شده‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. جالب است بدانید که می‌گویند زیارت‌نامه‌ حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌نامه‌های سایر امام‌زادگان، از طرف امام رضا (ع) نقل شده‌ است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد.

حرم حضرت معصومه (س) در طول تاریخ تغییرات زیادی را به خود دیده و با گذر زمان بر وسعت و شکوهش اضافه شده تا اینکه به‌شکل امروزی خود درآمده است. این مکان در ابتدا دارای سه حرم و سه گنبد بود که بعدها به دستور شیخ طوسی بازسازی و یک حرم و گنبد برای آن ساخته شد. حضرت معصومه (س) در شهر قم دار فانی را وداع گفتند و موسی بن خزرج از بزرگان قم، باغ بزرگی به نام بابلان داشت که وقف ایشان کرد و حضرت در این باغ (مکان فعلی حرم مطهر) به خاک سپرده شدند. پس از وفات حضرت، سایبانی از بوریا به دست اشعریان روی مزار ایشان گذاشته شد. ظاهرا این سایبان تا نیمه قرن سوم هجری قمری در این محل وجود داشت تا اینکه زینب (س) دختر امام جواد (ع)، بر سر تربت یک قبه برجی‌شکل قرار داد. با گذشت زمان و دفن بعضی از زنان علوی در جوار این آستان، دو گنبد دیگر ساخته شد. در سال ۳۵۰ هجری قمری، حاکم قم فردی به نام ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی بود که اقدام به گسترش سر در بقعه از جانب رودخانه کرد و متعاقبا دستور ساخت در بزرگ‌تری برای آن داد.

ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزیینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید. این طور به نظر می‌رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند؛ چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران‌شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده؛ ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است. پس از آن سلطان ‎محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می‌توان روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد. امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگ‌ترین استادهای کاشی‌ساز آن زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.

در دوره صفوی با ساخت گنبد و بارگاه و افزودن تزیینات کاشی‌کاری و همین طور پذیرایی از خادمان و زائران، شکوه و جلال آستان حضرت معصومه (س) دوچندان شد. بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ هجری قمری به قوت خود باقی بود تا اینکه دختر شاه اسماعیل اول موسوم به شاه‎بیگم، بقعه حضرت را به‌شکل بنایی هشت ضلعی با هشت صفه درآورد و دستور داد دیوارهای آن مزین به کاشی معرق شوند. علاوه بر این، ساخت ایوانی با دو مناره، صحن عتیق، سه رواق، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ نیز از دیگر اقدامات وی بود. برخی معتقدند الحاق این بخش‌ها به حرم توسط «شاه بیگی بیگم» دختر فردی به نام همادبیک یا عمادبیک انجام شده است. شاه اسماعیل اول نیز علاوه بر ساخت ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا)، شالوده صحن کهنه را بنیان نهاد. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۶۵ هجری، ضریحی آجری مزین به کتیبه‌های معرق و کاشی‌های هفت رنگ در چهار طرف مرقد ساخت که به‌دلیل وجود منافذی در اطراف آن، زائران ضمن تماشای مرقد می‌توانستند نذورات خود را در ضریح بیندازند. به این ترتیب، اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) به دست شاه طهماسب اول صفوی به این مجموعه اضافه شد. او همچنین ایوان جنوب مدرسه فیضیه را ساخت که به صحن کهنه متصل است. شاه صفی در سال ۱۰۷۷ صحن زنانه را در سمت جنوبی آستانه احداث کرد که با نام مسجد طباطبایی شناخته می‌شود. این صحن دارای راه مخصوصی به مقبره شاه‌ عباس، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بود. در پایان روزگار صفویان و در پی حمله افغان‌ها به ایران، اشرف افغان همه آثار نفیس و زر و زیورهای این حرم و حتی طلاهای صندوق مرقد شاه‎ عباس را به یغما برد.

پس از دوره صفوی، مرمت و ساخت قابل‌توجهی در حرم اتفاق نیفتاد تا اینکه سلطنت به دست پادشاهان قاجار رسید. فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۸ هجری قمری دستور ساخت گنبدی با دوازده هزار خشت طلااندود را صادر کرد. فتحعلی شاه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری نیز درخواست کرد که ضریح حرم نقره‌پوش شود که به‌دلیل فرسودگی در گذر زمان، ضریح نقره جدیدی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری به‌جای آن نصب شد. جالب است بدانید که این ضریح بارها مرمت شد و تا سال‌های متمادی مورد استفاده بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، ضریحی از نقره با ظرایف هنری ویژه به‌جای آن گذاشته شد. از دیگر اقدامات فتحعلی شاه قاجار این بود که کف حرم را با سنگ مرمر پوشاند، گلدسته‌های حرم را طلاکاری کرد، دری نفیس از جنس طلا به‌جای در چوبی حرم نصب کرد، تزیینات بسیار هنرمندانه‌ای در سقف زیر گنبد انجام داد و آیینه‌کاری‌های دیوارهای حرم را شروع کرد که تا سال‌ها بعد و دوره محمد شاه قاجار ادامه یافت. در زمان ناصرالدین شاه ضمن مرمت گلدسته‌های طلا و کاشی‌کاری‌های نفیس روی آن‌ها، دو رواق دیگر در حرم ساخته شد. شالوده صحن جدید (بزرگ) در آخر قرن ۱۳ هجری قمری به‌ دست آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد که پسرش به‌عنوان صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین ‌شاه، کار ساخت آن را ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به پایان رسید. آرامگاه حضرت در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی برای اولین بار مجهز به چراغ برق شد و موتور برق کاخ سلطنتی با تصویب مجلس به این آرامگاه واگذار شد.

علت سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم : درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) می‌شود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است؛ چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی ایشان بهره می‌بردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات می‌داد. آن‌ها در طول راه به ساوه می‌رسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمی‌گیرد که منجر به کشته‌شدن عده‌اى از همراهان می‌شود. پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه می‌افتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه می‌شوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج می‌رود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع می‌گویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن می‌کنند.

ضریح : شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعدها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد. دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا به‌جای آن ساخته و نصب شد. فتحعلی‎شاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشانده شود و روی پایه‎ای به ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سنگ مرمر قرار بگیرد. در زمان فتحعلی‎شاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد. مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت. ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری‌ بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.

گنبد : طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد. در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است. در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.

یکی از زیباترین تالاب های استان آذربایجان غربی تالاب کانی بارازان است. کانی برازان واژه ای کردی و به معنای گرازها است. این تالاب که در کنوانسیون بین المللی تالاب ها یعنی رامسر نیز به ثبت جهانی رسیده است در سی کیلومتری شهر زیبای مهاباد واقع شده و یکی از هفت تالاب شهرستان مهاباد است. تالاب که در ضلع جنوبی دریاچه اورمیه واقع شده است از تالاب های اقماری این دریاچه به حساب می آید. این تالاب با وسعتی در حدود نهصد و هفت هکتار در ارتفاع ۱۲۷۵ متری از سطح دریاها قرار گرفته است. تالاب بین المللی کانی برازان مهاباد به عنوان نخستین سایت پرنده نگری کشور معرفی شده است و به دلیل کثرت و تنوع پرندگان موجود در آن به بهشت پرنده نگری ایران شهره است.

این تالاب همه ساله به خصوص در فصول پاییز و زمستان مامنی امن برای پرندگان مهاجر است. تالاب کانی برازان به دلیل اهمیت ان هم کنون به عنوان پناهگاه حیات وحش کانی برازان با وسعت ۹۲۷ هکتار تحت نظارت سازمان محیط زیست قرار دارد. تالاب که در شمال روستای قره داغ قرار دارد مشرف به ارتفاعات قره داغ نیز می باشد و تا تالاب گروس امتداد پیدا کرده است. در ابتدا تنها چشمه های قره داغ منبع تامین آب این تالاب زیبا بوده اند که با توجه به استفاده کشاورزان از این چشمه ها تالاب گاهی در تابستان و پاییز رو به خشکی می رفت اما با ایجاد در این تالاب زیبا چهل و پنج گونه گیاهی مختلف شناسایی شده است که بیشتر حجم آن را نی، جگن، بوریا و گز تشکیل داده است. در این تالاب مهم بیش از هفتاد و پنج گونه پرنده آبزی و غیر آبزی به چشم می خورد که برای استراحت، تغذیه و همچنین زاد و ولد به تالاب کانی برازان مهاجرت می کنند. فلامینگو، اردک سرسفید، اردک بلوطی، حواصیل، چنگر، آنقوت، اردک مرمری، پرستوی دریایی، باکلان، پلیکان سفید، عروس غاز و کشم بزرگ تنها بخشی از پرندگان این تالاب بزرگ و زیبا را تشکیل می دهند که در این بین برخی گونه ها در معرض خطر انقراض قرار داشته و از گونه های نادر به حساب می آیند. نیزارهای انبوه اطراف این تالاب مکان مناسبی برای لانه سازی و تخم گذاری این پرندگان است. عمق تالاب کانی برازان در حدود شصت سانتی متر است که این عمق به احشام روستاهای مجاور تالاب نیز اجازه استفاده از آب و گیاهان تالاب را می دهد.

خاك‌هاي منطقه ازرسوبات آبرفتي كه درپائين دست حوضه آبريز رودخانه‌ها انباشته شده ‌تشكيل گرديده‌اند. چنين خاك‌هائي اساساً بافت ريز دارند و عموماً از رس و سيلت با قابليت زهكشی بسيار كند تشكيل شده‌اند. نزديك كوهپايه‌هاي جنوبي، قطعات كوچك سنگ و دانه‌هاي سنگريزه با رسوبات ريز بسترتالاب درهم آميخته اند. اقليم منطقه نيمه‌خشك با زمستان‌هاي سرد و تابستان‌هاي معتدل است. ميانگين حداكثر درجه حرارت ماهانه ۶/۳۲ درجه سانتي‌گراد درمرداد ماه وميانگين حداقل آن ۴- درجه سانتي‌گراد دردی ماه است. ميانگين بارش ساليانه ۴۱۰ ميلي‌متراست و بيشترين بارش درفاصله زمانی ابتداي پائيز تا اواسط بهار رخ مي‌دهد. بارش درماه‌ هاي تابستان كمتر از ۵% كل بارش ساليانه را تشكيل مي‌دهد. در طول ماههای سرد زمستان بارش عموماً به شكل برف رخ مي دهد. ميانگين تبخير اندازه‌گيري شده از تشت تبخيركلاس A ، ۱۸۶۱ميلي‌متراست كه حدود ۴ برابرميزان بارش است. اراضی تالاب جزو منابع طبيعی و متعلق به دولت است. تالاب نیز جزو مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست بوده و تحت عنوان پناهگاه حیات وحش کانی برازان محافظت می شود ، بنابراین از اراضي تالابي بهره‌ برداري صورت نمي‌پذيرد. هر از گاهی دربخشهای كم عمق‌تر تالاب (تالاب شمالی وحواشی تالاب جنوبی)،گه گاه گاوميش‌ها و گوسفندان روستاهاي مجاور چرا مي کنند. نی های تالاب نيز گه گاه برای کارهای ساختمانی برداشت مي شود. تپه‌هاي واقع درحاشيه جنوبي تالاب عموماً اراضی دیم بوده و جهت كشت گندم ديم مورد استفاده قرارمي‌گيرند. اهالی روستاهای مجاور بطور سنتی و معمولاً ازمنابع آبهای اطراف نیز استفاده مي نمايند.