قنات روش ابتکاری و منحصربه فرد در زمینه مهندسی آبرسانی با توجه به شرایط اقلیمی ایران و مظهر تمدن در ایران باستان است. در حال حاضر هزاران رشته قنات در سراسر ایران وجود دارد که بسیاری از آن‌ها همچنان در حال بهره‌برداری هستند. قنات‌های گناباد به دو گروه كوهستانی و دشت تقسیم می‌شوند. قنات‌های كوهستانی گناباد كه معمولا در میان دره‌های شیب‌دار حفر شده‌اند از آب باران و برف تغذیه می‌شوند. میزان آبدهی آن‌ها بین ۱ تا ۲۵ لیتر در ثانیه است. طول این قنات‌ها بین ۵۰ تا ۵۰۰ متر و مادرچاه آن‌ها از ۳ تا ۲۰ متر عمق دارد، اما قنات‌های دشت كه در زمین‌های نسبتا هموار حفر شده‌اند باید در مسیری طولانی پیش روند تا به سفره آب‌های زیرزمینی برسند؛ بنابراین دارای چنان عظمتی هستند كه گویی از حیطه توانایی بشر خارج هستند. قنات قصبه عظیم‌ترین قنات گناباد و شاید یكی از عجایب تاریخ تمدن بشر باشد كه از گذشته‌های دور توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. این قنات از حیرت‌انگیزترین پدیده‌های ساخت دست بشر و نمادی از همنوایی بشر با طبیعت است که از جاهای دیدنی گناباد به شمار می‌آید و در حاشیه جنوب‌غربی شهر و کیلومتر یک مسیر گناباد به کاخک و در فاصله ۲۷۱ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع است. این قنات که مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز واقع شده است. این قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارد. حفر کانالی بدین عظمت با ژرفای مادر چاه ۳۴۰ متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاکبرداری در عمق ۳۰۰ متری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر با شیب‌بندی از زمان هخامنشیان، یک شاهکار بی‌نظیر در سراسر جهان است. این قنات شگفت‌انگیز یکی از پر آب‌ترین قنات‌های ایران بوده و دبی آب آن که حدود ۱۵۰ لیتر بر ثانیه است، تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.

نخستین کسی که توصیف نسبتا مفصلی از قنات گناباد آورده ناصر خسروی قبادیانی است که در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و آن بخش از سفرنامه‌اش را چنین نگاشته است: چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می‌رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن را می‌گفتند که کیخسرو فرموده است.

حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری ظاهرا با استفاده از روایت ناصر خسرو، این‌گونه در مورد قنات نوشته است: چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز و چند موضع  باشد و آب از کاریز و بیشتر کاریزها از طرف جنوب به شمال می‌رود.

این کاریز که یکی از شاهکارهای آبی جهان است از دو رشته‌ی اصلی و شش شاخه‌ی فرعی تشکیل شده‌ و مادرچاه آن در دامنه‌ی شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محله‌ی معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد. قنات قصبه گناباد از میانه اراضی كوی شرقی گناباد در سمت جنوب‌غربی از محلی معروف به «برج علی ضامن») از داخل رسوب‌های ریزدانه آغاز شده و به طول كلی ۳۳۱۳۳ متر در یک رشته اصلی «قصبه» و چهار رشته منشعب از آن دولاب كهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول قصبه و رشته فرعی دوم نام دارد. رشته اصلی قصبه ۱۳۱۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پر آب خانیک حفر شده كه عمق مادر چاه آن بیش از ۲۰۰ متر است. قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه‌ی چاه‌های این کانال حاکی از این است که رشته قصبه واقع در مسیر اولیه‌ی اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده‌ است، اما ریزش پی‌در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله‌ی۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.

این قنات با تدبیر سازندگانش چنان ساخته و پرداخته شده است که سالیان سال از دست دشمنان طبیعی و غیرطبیعی خود در امان بوده و ۲۵۰۰ سال آب منطقه را تامین کرده است. از جمله تدابیر به کار رفته در معماری این قنات تعدد چاه‌های آن است که به بیش از ۴۷۰ حلقه می‌رسد. تعدد چاه‌ها سبب پیشگیری از کور شدن چاه‌ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها شده است. چاه‌های قنات قصبه به دو صورت چاه‌های کم‌عمق و عمودی و چاه‌های عمیق و پله‌ای هستند، به این معنی که ابتدا هفتاد تا یکصد متری چاه عمودی حفر شده و سپس با زاویه قائمه در کف آن کانالی افقی و بلند هوا، به سمت مسیر قنات به طول سه تا پنج متر حفر شده و مقنی به تعداد هر چاه چرخی در انتهای کانال‌های افقی و بر فراز چاه‌های عمودی استوار می‌کرد. این نوع چاه‌ها به دو منظور حفر شده‌اند: اول اینکه در موقع حمله و هجوم دشمنان نتوانند قنات را کور کنند، چون در نهایت جلوی کانال‌های افقی بسته می‌شد و دیگر اینکه از وزن طناب‌ها بکاهند، زیرا اگر مثلا در چاه ۳۰۰ متری بخواهند از یک ریسمان و یک چرخ استفاده کنند، وزن طناب خیس شده حدود یک تن خواهد رسید و انتقال آن مشکل خواهد بود. فضای داخلی قنات دارای کانال‌ها و تونل‌های اعجاب‌انگیزی است که با بررسی‌های انجام یافته روی آن حفره‌هایی مشخص شده، ظاهرا این قسمت‌ها برای قرار دادن چراغ و پیه سوز و وسایل روشنایی به کار می‌رفته است. قنات قصبه یکی از بهترین مکان‌های گردشگری محسوب می‌شود و هر ساله بازدیدکنندگان بسیاری را به خود جذب می‌کند. هم اکنون ۵۰۰ متر اولیه قنات قصبه جهت بازدید مورد بهربرداری گردشگری واقع شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکم‌سازی و ایجاد امکانات رفاهی است. ۶۰ درصد از چاه‌های قنات مسدود شده و ۴۰ درصد آن‌ها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است. اگر برای دیدن قنات قصبه به گناباد رفتید، بازدید از دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه باستانی را فراموش نکنید؛‌ جاذبه‌هایی چون مسجد جامع قدیم گناباد، مسجد جامع عبدالله نوقاب، بقعه امامزاده سلطان محمد عابد، روستای تاریخی ریاب، آرامگاه بهلول، قلعه تاریخی عمرانی، سرو کهن نوقاب، آب انبار شریعت و موزه آب، خانه شریعت، موزه تاریخی گناباد و خانه خانیکی که بازدید از هر کدام لطفی دگر دارد.

گنبدهای نمکی از جلوه‌های زیبا و شگفت‌انگیز ایران هستند. در استان‌های جنوبی ایران نمونه‌‌هایی از این گنبدهای دیده می‌شود. گنبد نمکی جاشک از این موارد است. گنبد نمکی جاشک یا کوه نمک جاشک (گنبد نمکی دشتی) ناحیه وسیع و مرتفع شمالی کوه جاشک منتهی‌الیه جنوبی رشته کوه زاگرس، حدفاصل شهرستان دشتی و دیر در استان بوشهر، یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین و زیباترین گنبدهای نمکی ایران و خاورمیانه و از جاذبه‌های طبیعی است. مهم‌ترین خصوصیات بارز و متفاوت کوه نمکی جاشک به نوع نمک‌های این کوه نمکی، گنبدها و غارهای منحصربه‌فرد، آبشارها، بلورها و… می‌توان اشاره کرد. گنبد نمکی جاشک (دشتی) در بخش کاکی و بخش بردخون و حدفاصل دو شهرستان دشتی و دیر در استان بوشهر قرار دارد. این گنبد شرق روستای گنخک در شهرستان دشتی و شمال روستای جاشک در شهرستان دیر قرار دارد. این گنبد نمکی در دل کوه جاشک چیزی مانده به انتهای شمالی آن، جا خوش کرده و مرتفع‌ترین قسمت کوه را تشکیل می‌دهد. طول آن شمال شرقی به جنوب غربی است. غرب آن روستای گنخک، شرق آن روستای کردلان و شمال‌شرقی آن روستای درویشی (شهرستان دشتی) و جنوب آن روستای جاشک قرار دارد. این گنبد یا کوه نمکی در دل کوه جاشک ۱۲ کیلومتر درازا و ۴ و نیم کیلومتر پهنا دارد. وسعت گنبد حدود ۳۶۶۶ هکتار بوده و ارتفاع قله آن ۱۳۵۰ متر از سطح دریا است.

موقعیت خاص گنبد نمکی جاشک (دشتی) که باعث شوری آب رودخانه مند شده است، شاید تنها عامل زیان‌رسان به منطقه باشد، زیرا رودخانه تا قبل از روستای باغان شیرین و قابل شرب و استفاده کشاورزی است. اما پس از عبور از کنار گنبد و دور زدن آن آب رودخانه با درصد زیادی شوری همراه می‌شود که نشان از فعالیت زیاد گنبد و روان بودن آب آن تا بستر رودخانه مند است و در فصل پربارش آب رودخانه سطح دشت‌های چغاپور و دشتی را فراگرفته و به‌ علت تبخیر زیاد نمک بر روی سطح خاک باقی‌مانده و باعث شوری زمین‌های منطقه می‌شود. راه دسترسی به گنبد از سمت شرقی از فاصله ۳ کیلومتری بعد از روستای گنخک، از طریق جاده خاکی معدن قدیمی سنگ نمک است که در منطقه فعالیت می‌کرد و از سمت شرقی گنبد اگر بعد از پل روستای کردلان جاده خاکی را به سمت گنبد پیش بگیرید، به پای کوهپایه‌های گنبد می‌رسید. این منطقه کوهستانی بوده و به علت شرایط خاص توپوگرافی و اقلیمی فاقد هر گونه چشمه‌های آب شیرین، آبشخور و چاه است و تنها غارهای نمکی و چشمه‌های نمکی به تعداد فراوان وجود دارد. کوه نمک جاشک در محدوده درویشی رودخانه‌ مند قرار گرفته است. بخش‌هایی از گنبد نمکی کاکی که نمک دارد، فاقد هر گونه پوشش گیاهی است اما بیشتر لایه‌های سازنده آن آهکی است که از میان کوه نمک سربرآورده و از پوشش گیاهی بسیار خوبی برخوردار است و در دامنه‌های کوه نیز گیاهان مقاوم به شوری مشاهده می‌شود. در کل پوشش گیاهی منطقه شامل گون، گیشدار و قیچ است که در فصل زمستان و بهار انواع گیاهان یک‌ساله سطح زمین را می‌پوشاند و زیبایی خاصی به آن می‌بخشد. همچنین در دره‌هایی که از نمک‌زارهای نمکی در امان مانده‌اند، درختچه‌های کنار و اشک به وفور دیده می‌شود.

کوه نمک با دارا بودن چشم‌اندازهای زیبای زمین‌شناسی، انواع سنگ‌های مختلف، غارهای طبیعی و طبیعت بکر درون آن‌ها، آبشارکوه‌ها و آویزه‌های نمکی نه تنها چشم هر بیننده‌ای را برای تفریح و کوهنوردی به طرف خود جلب کرده، بلکه بهترین محل مطالعه برای محققان علاقه‌مند به علم زمین‌شناسی است. برخی ویژگی‌های گردشگری زمین‌شناسی گنبد نمکی جاشک به شرح ذیل است: رنگ سفید نمک‌های طعام گنبد به منطقه جلوه‌ای زیبا بخشیده است به نحوی که از جاده خورموج دیر به صورت یک کوه برفی زیبا در بخش شرقی دشت برهنه ظاهر شده است. یخچال‌های نمکی از جمله پدیده‌های زیبای گنبد نمکی دشتی به شمار می‌رود و در ناحیه شمال غربی گنبد به وضوح دیده می‌شود. این یخچال‌ها که حاصل حرکت ثقلی توده‌های نمکی در جهت شیب زمین است در حاشیه کناره گنبد تشکیل می‌شود و به دلیل مشابهت آن با یخچال‌های یخی به این نام شهرت یافته است. آبشارهای زیبای نمکی از دیگر ویژگی‌های گردشگری گنبد نمکی دشتی است که چهره‌ای بس زیبا و دلنشین را به آن بخشیده است. این آبشارها که در واقع مسیر طبیعی جریان آب گنبد بوده در فصول کم‌آبی به واسطه تبخیر کامل آب، بلورهای زیبای نمکی ضخیمی در جهت جریان و به ویژه در مسیر آبشارها ایجاد شده است و منظره تماشایی آبشار نمکی را ایجاد کرده است. این پدیده نادر در اواسط بهار تا تابستان و پائیز دیده می‌شود.

غارهای نمکی دیگر از جلوه‌های تماشایی گنبد نمکی دشتی است. این غارها که بر اثر انحلال رسوبات نمکی ایجاد می‌شوند در جای‌جای گنبد دیده می‌شود. در بخش‌های داخلی این غارها بلورهای زیبای نمک به صورت استلاگمیت و استلاکتیت جلوه‌ای دیدنی به غارها بخشیده است. تخت دیو یکی از زیباترین پدیده‌های زیبای فرسایشی گنبد دشتی است که به دلیل اختلاف در میزان فرسایش‌پذیری سنگ‌ها به صورت ستون‌هایی در میان نمک‌های گنبد ظاهر شده‌اند. بلورهای زیبای نمک و بسیاری کانی‌های غیر سیلیکاته نظیر پیریت و فلورین با تنوع رنگ و جلای فلزی و غیرفلزی آنان خیره‌کننده چشمان هر بیننده‌ای است. گنبد نمکی دشتی میزبان کانی‌ها و بلورهای زیبای فراوانی است که در پهنه گنبد گسترده‌اند. تنوع رنگ نمک‌های صنعتی گنبد پدیده‌ای متحیر و شگفت‌انگیز است که در هیچ جای استان مشابه آن را نمی‌توان یافت. رنگ‌های متنوع قرمز، قهوه‌ای، سفید، زرد، سیاه و نارنجی نمک‌ها یکی از ویژگی گنبد دشتی است که نقش مهمی در جذب گردشگران به استان می‌تواند ایفا کند. پلایا از پدیده‌های زیبای فرسایش حاصل از گنبدهای نمکی است که در دشت‌های دامنه‌ای پایین دست گنبدها به دلیل شور بودن آب‌های فصلی حاصل از این گنبدها و سیلان آن روی دشت و تمرکز در نواحی خط‌القعر آبرفت‌ها به صورت پهنه‌های نمکی ایجاد می‌شود. این جاذبه‌های طبیعی در منطقه کوه نمک و ظرفیت فراوان آن برای گردشگری به همراه یک مدیریت صحیح زیست‌محیطی می‌تواند بهترین منطقه گردشگری در آن ناحیه با ترویج فرهنگ زیست‌محیطی جهت حفاظت از منابع طبیعی با رواج نوع خاصی از گردشگری به نام گردشگری طبیعی باشد، چرا که پیشگامان طبیعت‌گردی در جهان براین باورند که برای حفظ واقعی محیط‌های طبیعی باید گردشگران را در این محیط‌ها پذیرا باشند. کوه نمکی جاشک به عنوان تنها اثر طبیعی ملی استان بوشهر در سال ۱۳۸۸ به ثبت رسیده و اکنون در اختیار محیط زیست قرار گرفته است.