مسجد جامع کبیر نی‌ریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دورهٔ اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوهٔ معماری دورهٔ ساسانیان ساخته شده است.این بنا در نهم مرداد ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و هم‌اینک زیر پوشش و پشتیبانی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران قرار دارد.

تاریخچه : برابر نوشتهٔ مقدسی، تاریخ‌نگار سدهٔ چهارم هجری، ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری ساخته شده است.در بازسازی‌هایی که در سال‌های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری انجام شد، ساختمان و محوطهٔ مسجد گسترش یافت و ایوان کوچک‌تری روبروی ایوان اصلی بنا گردید. این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان ، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند . در اینکه در نی ریز آتشکده بوده تردیدی نیست ، اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا گردیده جای تردید است . این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله ” آندره گدار ” مدیر کل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده شده در کتاب آثار ایران از نشریات اداره کل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه ۱۰۰ مطالب کوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است که در قسمت جنوبی به چشم می خورد . بناهای پیرامون آن الحاقی است . ایوان اصلی دارای طاقی ساده ، گاهواره ای شکل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده که محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده است ، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یک دارای پنج طاق نمای عمیق است که فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده اند . تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می خورد و قدیمیترین تاریخ را که در مسجد جامع نیریزمی توان یافت  سال ۳۶۳ سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد که از میان رفته است . محراب دارای تاریخهای متعددی است :

تاریخ اول : چنین خوانده می شود : فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه ۳۶۳
تاریخ دوم : فی سنه ستین و اربعماً ۴۶۰
تاریخ سوم : فی سنه ستین و خمساله السقف ۵۶۰
تاریخ چهارم : چنین خوانده می شود : امرالموبی عماد الملک و الدوله و عزه نصره فی جمادی الثانیه د راین تاریخ عدد خوانده نمی شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده اند . کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده اند . ( سنه ۹۴۶ ) دور محراب دارای گچ بری های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط کوفی دیده می شود . این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است .
تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند : تاریخ ۳۶۳ مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور امجام شده و تاریخ ۴۶۰ مربوط می شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی . سال ۵۶۰ مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی . در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه هایی گچ بری شده است . که متأسفانه تاریخ ندارد . به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها ۱۳۰۰ هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه است . معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده است که نیریز دارای یک مسجد جامع کبیر ( غیر از مسجد جامع کبیر فعلی ) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری که فعلاً بصورت تل خاکی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می شود . در نزدیک یکصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاکم این شهر تصمیم گرفت که هر دو را تعمیر کند . پس از آنکه بقعه را تعمیر کرد ، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد . به روایت دیگر مسجد جامع کبیر کنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده که بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام که بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است که این اشعار روی آن نوشته شده است :

 زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام     باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام

خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت   مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام

آبشار ویسادار از زیباترین آبشارهای ایران و سومین آبشار مرتفع استان گیلان است. این آبشار به معنی “سایه درخت بید” است که در ۱۶ کیلومتری شهر پره سر در شهرستان رضوانشهر واقع شده و همچون نگینی در دل جنگلهای زیبای این منطقه می درخشد. ابهت این پدیده طبیعی برای هر بیننده جالب و جذاب است به ویژه وقتی از پایین به این آبشارنگریسته می شود با ابهت و زیبایی صد برابر آبشار ویسادار مواجه می شوی، صدای ریزش آب از ارتفاع حدود ۲۰ متری و نیم دایره ای که آب در دل سنگ و صخره برای رسیدن به دریا ایجاد می کند، دیدنی است. صدای پرندگان و شرشر آب و نور خورشید که از لابه لای شاخ و برگ درختان به زمین می تابد منظره ای فوق العاده به وجود آورده که کم نظیر است. البته زیبایی های این پدیده طبیعی آنقدر زیاد است که نمی توان وصفش کرد و به قولی آبشار ویسادار را باید دید، نه اینکه راجع به آن نوشت. پره سر در حد فاصل میان شهرهای رضوانشهر و هشتپرتالش واقع شده است که با رضوانشهر حدود ۱۷ کیلومتر و با هشتپر تالش حدود ۳۰ کیلومتر فاصله دارد و در ۱۰۰ کیلومتری رشت و آستارا قرار دارد. نام این شهر از دو قسمت “پره” یعنی محل ماهیگیری و “سر” یعنی پسوند مکان تشکیل شده است، نام قدیمی این منطقه “تالش دولاب” یکی از قسمتهای خمسه تالش بوده است که با تجمع مردم و کوچ اقوام دیگر به کلی تغییر پیدا کرده و به “پره سر” تبدیل شده است. این شهر که در بخش پره سر شهرستان رضوانشهر استان گیلان قرار دارد دارای آب و هوای معتدل خزری است و بهترین زمان برای سفر به این منطقه ماه های فروردین، اردیبهشت، خرداد، شهریور و مهر است که رطوبت هوا به نسبت کاهش می یابد. این بخش دارای فرهنگ باستانی است و ساکنان این منطقه به صورت بومی تالشان هستند که با گذشت زمان گیلکان از شرق به این مکان مهاجرت کرده اند و ترکها نیز از غرب یعنی آذربایجان آمده اند. کردهای این شهر که دارای جمعیت اندکی هستند نیز در زمان رضاشاه به این منطقه کوچانده شده اند، در نتیجه این شهر دارای فرهنگهای مختلفی است در واقع دارای یک فرهنگ مشترک از همه اقوام ساکن شمال غرب فلات ایران است. نام این شهر از دو قسمت “پره” یعنی محل ماهیگیری و “سر” یعنی پسوند مکان تشکیل شده است، نام قدیمی این منطقه “تالش دولاب” یکی از قسمتهای خمسه تالش بوده است که با تجمع مردم و کوچ اقوام دیگر به کلی تغییر پیدا کرده و به “پره سر” تبدیل شده است.

بهترین زمان سفر : زمان پیشنهادی برای سفر به آبشار ویسادار، ماه های فروردین، اردیبهشت، خرداد، شهریور و مهر است. با این حال اگر این روزها هم سری به این آبشار بزنید، زیبایی های آن شما را مسحور خواهد کرد.

چطور برسیم؟ اگر از شهر رشت به سمت تالش و آستارا حرکت کنید بعد از انزلی به رضوانشهر خواهید رسید، البته از فومن هم می توانید به رضوانشهر بروید. بعد از رضوانشهر به شهری به نام پره سر خواهید رسید. راه فرعی آبشار از داخل شهر به سمت جنوب پره سره (به سمت کوه ها و جنگل ها) که می توانید با پرس و جو مسیر آبشار را پیدا کنید.

خانه عامری‌ها حمام اختصاصی زنانه و مردانه جدا از هم داشته و چهار حیاط بیرونی، اندرونی، مهمان خانه آن توسط خدمه و سوارکاران نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفته و در ۳ حیاط دیگر هم بستگان سهام‌السلطنه سکونت داشته‌اند. اگر گذارتان به خانه عامری ها بیفتد، بیش از هر چیز تقارن معماری توجه شما را جلب خواهد کرد. در تمام حیاط‌های این خانه ضلع شمالی، جنوبی، شرقی و غربی متقارن هستند و به این ترتیب جاذبه بصری خوبی را برای اهالی خانه به وجود می آوردند. این خانه همچنین بلندترین بادگیر را در بین بادگیرهای کاشان دارد که به تبع آن خنک ترین خانه کاشان هم بوده است. بعد از سهام السلطنه، حیاط‌های بیرونی و اندرونی در اختیار پسرش، ابراهیم خلیل خان عامری قرار گرفت و بقیه ساختمان‌ها نصیب دیگر وراث او شد اما به مررو زمان بعضی از این حیاط‌ها تفکیک شدند و به افراد دیگر فروخته شدند.

مسجد سردار ارومیه در كنار خيابان امام (پهلوي سابق) و در امتداد راسته غلام خان ، نبش کوچه امیرنظمی واقع شده است كه قسمت مهمي از بافت قديمي شهر را شامل مي شود. اين مسجد به فاصله ۵۰۰-۴۰۰ متري از مسجد جامع قرار گرفته و از نقطه نظر تمركز جمعيت مانند مسجد مذكور در قسمت بازرگاني و مهم شهر واقع شده و از نظر فرم و ارزش هنري داراي تناسبات معقول معماري و فضاي روحاني خاص بناهاي مذهبي و تاريخي مي باشد.

موقعییت فعلی : همانطور که گفته شد مسجد سردار ارومیه در كنار خيابان امام و در امتداد راسته غلام خان ، نبش کوچه امیرنظمی واقع شده است كه قسمت مهمي از بافت قديمي شهر را شامل مي شود. قدمت آن مسجد به دوره قاجاريه مي رسد که در تاریخ ۱۱/۰۴/۱۳۷۵ و به شماره ۱۷۳۸  درفهرست آثارملی کشور به ثبت رسيده است و مالكيت این بنا با اوقاف می باشد.

تاریخچه بنا : اين مسجد يكي از بناهاي خوب دوره قاجاريه در اين استان به حساب مي آيد. باني آن عبدالصمد خان پدر آقاخان و جد عظيم سردار مي باشد كه شخص اخير در سال ۱۳۳۰ ه.ق آنجا را مرمت نموده و در سال ۱۳۳۱ ه.ق ساعتی بزرگ از کشور فرانسه خریداری و در بالاي ورودي مسجد نصب كرد که این ساعت در دهه های اخیر تخریب شده بود که درسال ۱۳۸۴ توسط سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی بازسازی و ساعت جدیدی درمحل آن نصب و ساعت تاریخی فوق الذکر به موزه ارومیه انتقال یافت.

مشخصات بنا : پلان مسجد طوري است كه از دو قسمت مجزا تشكيل شده است به طوري كه از پلان آن مشاهده مي گردد دو واحد مربع مستطيل  كه به وسيله يك ورودي به هم راه مي يابند پلان كلي مسجد را شامل مي شود. مسجد سردار ارومیه با الگوی مساجد شبستانی با پوشش گنبدی، بدون صحن و با حجمی بسته با حداقل بازشوها طراحی گشته است. این مسجد شامل دو شبستان زنانه و مردانه می باشد. ورودی اصلی بنا که در گوشه شمال شرقی بنا تعبیه شده است شامل سردر، فضای ورودی و کفش کن بوده و ورود به شبستان بزرگ (مردانه) از این طریق میسر می گردد. شبستان بزرگ پلانی مستطیل شکل به ابعاد ۱۸×۲۲ متردارد که شامل چهار فرش انداز در طول مي باشد و در گوشه جنوب شرقي شبستان از حالت مستطيل خارج شده يعني كنج پيدا كرده است. دوازده ستون سنگی هشت ضلعي با سر ستونهاي سنگي كه به شيوه مقرنس با مهارت، تراش آنها انجام گرفته زيبايي خاصي به مسجد بخشيده است که در سه ردیف چهارتایی در آن تعبیه شده و۲۰ گنبد آجری به فرم چهاربخشی برروی ستونها استوار گشته اند. در ضلع غربی شبستان بزرگ، شبستان کوچک (زنانه) به ابعاد ۱۲×۵/۹ متر با دو ستون سنگی هشت ضلعی و سه فرش انداز و يك محراب آجري ساده در ضلع جنوبي كه فاقد هر گونه تزئين و آرايش بوده تعبیه شده که از نظر فرم همانند شبستان بزرگ ولي ساده تر مي باشد. این شبستان با يك ورودي به داخل شبستان اصلي راه دارد و شش گنبد آجری به فرم چهاربخشی برروی آنها اجرا شده است.

پوشش سقف شبستان  به شيوه منظمي انجام گرفته است پايه طاقها بر روي ستونهاي سنگي كه داراي سر ستونهاي مربع متناسبي هستند  و جرزهائي كه در قسمت ديوارهاي شبستان ايجاد كرده اند قرار گرفته است. نور شبستان بزرگ از دو ضلع شمالي و جنوبي ساختمان تامين مي گردد كه پنجره هاي اصلي در ضلع شمالي و پنج طاقنماي بزرگ كه داراي عمق مناسبي مي باشند تعبيه شده اند و هر طاقنما بوسيله يك تيغه باريك به دو قسمت تقسيم شده است. در هر قسمت يك پنجره نصب كرده اند، محراب مسجد داخل يكي از طاقنماي ضلع جنوبي شبستان قرار گرفته است. اين محراب با كاشيهاي هفت رنگ با زمينه زرد با نقوش گل و بوته و با رنگهاي آبي، صورتي، سفيد، سفيد، قهوه اي آرايش شده و سوره مباركه آیت الكرسي در داخل يكي از حاشيه هاي دور محراب نوشته شده است. در بالاي قوس محراب در يك كادر مربع مستطيل، اسامي الله، محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين نوشته شده است. يك حاشيه باريك گچبري نيز در دور محراب وجود دارد. ورودي بنا داراي ارتفاع نسبتاً زيادي مي باشدکه درطرفين آن دو پنجره مستطيل شكل تعبيه نموده اند. در بالاي طاقهاي سردر ورودي ساعت بزرگي نصب كرده اند اين ساعت كه در سال۱۳۳۱ ه.ق بوسيله سردار عظيم السلطنه در بالاي ورودي مسجد قرار داده شده است. بهمين مناسبت بعضي ها اين مسجد را مسجد ساعت مي دانند.

مصالح بکار رفته در بنا : نمای داخلی شبستان غير از ۱۲ ستون شبستان از سنگهاي خاكستري تيره كه سر ستونهاي آنها با ملات قلع آب شده بدانها متصل كردند تمام مصالح بكار رفته در بنا از ديوارهاي طرفين گرفته تا قسمت هاي طاق و پوشش سقف همه از آجر به ابعاد ۵*۲۲*۲۰ سانتي متر مي باشد که در دهه های گذشته با اندود گچ پوشش یافته بود و در سالهای اخیر این اندود الحاقی حذف وپس ازآجرسابی وبند کشی،  نمای داخلی مسجد به فرم اولیه احیا گردیده است. نماهای خارجی ضلع شرقی وشمال شرقی مسجد نیزدردهه های گذشته سنگ تراورتن پوشش یافته بود که درسالهای اخیر سنگهای الحاقی حذف و کلیه نماهای خارجی به فرم اولیه بازسازی یا مرمت گردیدند. مصالح عمده  بکار رفته در بنا در قسمت پی وازاره سنگ ودر بقیه قسمتها آجر می باشد.

تزئینات نما وداخل : قسمت پايين ديواره هاي شبستان بزرگ مانند ازاره اكثر مساجد قديمي تا ارتفاع حدود ۱ متر با كاشيهاي سبز رنگ به ابعاد ۲۰*۲۰ سانتيمتر پوشانيده شده است. در بالاي ازاره مذكور دور تا دور مسجد يك حاشيه باريك (به عرض يك كاشي) با كاشي هاي هفت رنگ شامل نقوش گل و بوته (به رنگهاي زرد و صورتي، آبي و سبز و سفيد) پوشش كرده اند بقيه ديواره در چهار طرف فاقد هرگونه اندود و تزئين مي باشد. طاقهاي سقف شبستان را با رنگ سبز رنگ آميزي كرده اند و فرم چيدن آجرهاي طاقها نيز با مهارت انجام گرفته است. البته در دهه هاي اخير تمام فضاهاي داخلي سقف را مجدداً سفيد كاري نموده بودند كه در سالهاي اخير مجدداً به فرم اصلی بازگردانده شده است. تزئينات چشم گير و جالب اين مسجد مربوط مي شود. به فرم تراش ستون هاي سنگي شبستان بزرگ و سر ستون هاي مربع آنها كه به شيوه قطار بندي نزديك به مقرنس تراش داده شده اند. سردر ورودي نسبتاً مرتفع مسجد نيز با قوس كليل و ستونهاي نيم برجسته تزئين و با كاشيكاري هفت رنگ شكوه و جذابيت خاصي به بنا بخشيده اند. ولي متاسفانه در دهه هاي اخير ضمن تعمير مسجد نماي ضلع جنوبي بنا را كه به طرف خيابان مي باشد تماماً و طرفين ورودي را تا ارتفاع حدود ۵-۴ متري با سنگها تراورتن پوشانيده بودند كه در سالهاي اخير به فرم اصلی بازگردانده شده است.