این بنا در خارج ارگ بم و ضلع شرقی آن واقع گردیده است و بنای اصلی آن را مربوط به قرن اول هجری می دانند . بنای کنونی مسجد به مساحت حدود ۵۵ مترمربع، از یک شبستان مربع و یک اتاق کوچکتر در کنار آن تشکیل شده است . شبستان مسجد، با چهار طاق گنبدی- متکی برستون مرکزی و دیوارهای جانبی- و اتاق دیگر نیز با یک طاق گنبدی پوشش یافته است . این بنا در حال حاضر به صورت مخروبه درآمده است . در خصوص تاریخ ساخت بنای کنونی، اطلاع دقیقی در دست نیست . از بنای اولیه مسجد- باتوجه به اظهارات آرتور پوپ – قسمتی از دیوار گلی به ارتفاع ۱/۴ و ضخامت حدود ۱ متر باقی مانده که در دوره های متأخرتر، از آن به عنوان پشت بند بنا استفاده شده است . در قسمت فوقانی دیوار قدیمی، تزیینات طاقداری وجود دارد . طاقبندی مزبور به ارتفاع ۶/۲متر و پهنای ۴۸و۷۶ سانتی متر، بین هر طاق، ستونی به ضخامت ۱۷ سانتی متر دارد . نمونه قابل مقایسه این تزیینات، در نمای خارجی دیوار شمال شرقی مسجد تاریخانه دامغان دیده می شود . قطعه مزبور احتمالا قسمتی از تزیینات ایوان بزرگی بوده که به سبک ساسانی در دیوار گلی اجرا شده بوده است . بنا به اظهار آرتور پوپ، مسجد اولیه حضرت رسول در سال ۳۰ هجری توسط عبدالله بن عمر – حاکم بصره – ساخته شده و احتمالا همان مسجدی است که اصطخری ( نیمه اول قرن چهارم هجری ) از آن به عنوان ” مسجد خوارج در بازار” نام برده است .

از نیشابور حدود ۲۴ کیلومتر و از مشهد حدود ۱۰۰ کیلومتر باید فاصله بگیرید تا بتوانید باغ قذمگاه را در بستری کوهستانی و در دامنه جنوب کوه بینالود و رو به دشت نیشابور ببینید. منطقه متبرکی که سال هاست یکی از جاذبه های گردشگری مذهبی ایران محسوب می شود و وجه تسمیه آن وجود سنگی سیاه رنگی است که جای دو پا بر آن نقش بسته است. اگر تاریخچه این باغ را از بومیان محله بپرسید می شنوید که این باغ ابتدا به شاپور کسری اختصاص داشته، زمانی به حضرت علی(ع) و سپس به حضرت رضا (ع) نسبت داده‎ شده است. می‎گویند در سال ۲۰۰ هـ . ق که امام رضا (ع) از مدینه عازم مرو بودند، در این مکان توقف کرده و چون خواستند با خاک تیمم کنند، آبی جاری پدید آمد. این واقعه مهم، اصلی ترین دلیل تقدس قدمگاه است . می‎گویند سال ۲۰۰ هـ . ق حضرت رضا (ع) که از مدینه عازم مرو بودند، در این مکان توقف کرده و چون خواستند با خاک تیمم کنند، آبی جاری پدید آمد. این وقایع مهم، این مکان را به مکانی مقدس و ایمن برای زایران در کنار مسیر مشهد تبدیل کرد که در دوره‎های مختلف مجموعه‎ای میان راهی شامل: کاروانسرا، آب‌انبار، حمام و مکان‎هایی جهت اطراق زائران و مسافران در حاشیه خیابان شکل گرفت.

شکل اصلی باغ کنونی در دوران صفوی و به دستور شاه عباس اول احداث شد و در دوره‌‌های بعدی در زمان شاه سلیمان صفوی و در دوران ناصرالدین شاه قاجار مرمت‎هایی جهت حفاظت و احیاء باغ صورت پذیرفت. آخرین مرمت و بهسازی این مجموعه در سال ۱۳۵۰ توسط سازمان حفاظت آثار آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد و به شماره ۲۳۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. وارد باغ قدمگاه که شوید، کوشکی هشت ضلعی را در مرکز باغ می بینید. بنایی که همانند بقعه خواجه ربیع و گنبد سبز در مشهد دارای چهار ایوان بلند در اضلاع اصلی و غرفه‌های دو طبقه در اضلاع فرعی است. فضای میانی بنا با گنبد خوش طرحی پوشانده شده است. این بنا مزین به تزئینات کاشیکاری، نقاشی‌های روی گچ و کتیبه‌های مختلف است. مدخل اصلی بنا در ضلع شرقی قرار گرفته و دارای مقرنس گچی بسیار زیبایی است. در ضلع شرقی بقعه هم چهار طاقی کوچکی قرار دارد که از چشمه‎ای جوشان حفاظت می‎کند. روایت است آب آن هنگام وضوی حضرت رضا (ع) جوشیده و به همین دلیل آن را چشمه حضرتی می‎نامند. باغ قدمگاه دو قسمت دارد که بخش اول این مجموعه با مساحت ۱ هکتاری اش، با دو ساختمان قدیمی در مرکز آن مهمترین عنصر گردشگری این مجموعه به شمار می رود. پوشش گیاهی باغ درختان چنار، کاج، توت، گردو و زبان گنجشک می‎باشد که در میان این درختان، گونه‎های درختان چنار، کاج و توت کهنسال به چشم می‎خورد. این باغ از سمت جنوب به جاده نیشابور – مشهد می رسد . می توانید از این بخش باغ دسترسی راحتی به جاده برگشت داشته باشید.

اسفراین از چنان موقعیت جغرافیایی برخوردار بوده که مهاجران آریایی آن را برای سکونت انتخاب کردند. این شرایط طبیعی و سکونت بشر از آن زمان، جاذبه‌هایی ایجاد کرده که گردشگر را ناگزیر به سفر به اسفراین می‌کند. شهر باستانی بلقیس، مناطق طبیعی سالوک و ساریگل و روستای رویین نمونه‌هایی از این دست هستند. سکونت آریایی‌ها در اسفراین حکایت از ظرفیت تاریخی و طبیعی و جاذبه‌های گردشگری این شهر مانند شهر باستانی بلقیس و مناطق حفاظت‌شده سالوک و ساریگل دارد. آریایی‌ها پس از ورود به سرزمین وسیع ایران در نقاط مختلفی سکنا گزیدند که اسفراین یکی از آن نقاط است. پس از آن و پس از قدرت‌گیری قوم پارت اهمیت این منطقه به دلیل سکونت پارتیان در آن دوچندان شد به گونه‌ای که در زمان اشکانیان و ساسانیان جز مهمی از ابرشهر نیشابور محسوب می‌شد. پس از اسلام اسفراین موقعیت و اهمیت خود را حفظ کرد. این شهر بارها در هجوم مغولان و تیموریان با نابودی و کشتار مواجه شد اما هر بار پس از گذشت زمانی چند، مجدداً رو به آبادانی نهاد. اسفراین به دلیل قدمت و پیشینه تاریخی قوی دارای قلعه‌ها و تپه‌های باستانی و مساکن قدیمی بسیاری است. اسفراین اینک با آثار تاریخی و طبیعی متعدد یکی از شهرهای بزرگ خراسان شمالی است. آرامگاه شیخ احمد ذاکر گورپانی، از عرفای بزرگ قرن هفتم که قدمت آن به دوره سلجوقی می‌رسد؛ یکی از آثار دیدنی این شهر به‌شمار می‌آید که بیانگر توان این خطه در پرورش بزرگان است. آرامگاه حمزه بن موسی (دهنه شیرین)، از بناهای مذهبی و تاریخی دوره صفوی است که نمای داخلی آرامگاه با نقوش گیاهی و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث تزیین شده و هر ساله میزبان مشتاقان بسیاری است. آرامگاه این امام‌زاده در روستای «دهنه شیرین» در ۷۵ کیلومتری شرق شهر اسفراین واقع شده است. این بقعه در دامنه تپه‌ای با شیب ملایم قرار گرفته و طرح کلی پلان بنا مربع شکل است که به‌وسیله سه کنج (فیل‌پوش) در گوشه‌ها فضای مناسب برای استقرار گنبد بر فراز آن فراهم شده است.

در ضلع جنوبی بنا ایوان کاشی‌کاری شده‌ای وجود دارد. فضای داخلی مقبره با نقوش بسیار زیبا و گل و بته و کتیبه‌ای از آیات قرآنی مزین شده است. آیات قرآنی با استفاده از خط ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی و دور کمربند میانی و دیوارها به صورت قرینه در بنا به‌کار رفته است. بیشتر نقوش و کتیبه‌ها متعلق به دوران قاجاریه است. شهر باستانی «بلقیس»، که‌ خرابه‌های‌ شهر قدیمی‌ اسفراین‌ است‌ در ۳ کیلومتری شهر فعلی‌ و سمت‌ راست‌ جاده‌ سبزوار – اسفراین واقع‌ شده‌ است‌. سفال‌های‌ به‌دست‌ آمده‌ از این‌ شهر به‌ دوران‌ صفویان‌ تعلق‌ دارد اما این شهر بر اساس اسلوب معماری ساسانی ساخته شده و شامل سه بخش کهن‌دژ، ربض و شارستان و ۲۹ برج با ارتفاع مختلف است، برای آخرین بار در دوره صفوی متروک شده است. این منطقه یکی از عظیم‌ترین میراث خشتی ایران بعد از ارگ بم است که به عنوان یکی از شهرهای مهم در حاشیه جاده معروف ابریشم قرار داشته است. در شمال شرقی خرابه‌های شهر بلقیس، بنای آرامگاه شیخ آذری را می‌توان دید. ساختمان این بنا از خشت خام و سقف آن چوبى است. بقعه شیخ محمد رشیدالدین بیدوازی در ۳۳ کیلومتری شمال شرقی شهرستان اسفراین و ۳۴ کیلومتری شیروان، در حاشیه روستای بیدواز قرار گرفته است. بنای بقعه دارای طرحی هشت ضلعی است که گنبدی بر آن استوار شده و در داخل بنا دو ردیف کتیبه گچبری نفیس تعبیه شده است. در بخشی از کتیبه گچبری که باقی‌مانده، شیخ محمد رشیدالدین، نواده شیخ همام و نبیره شیخ احمد غزالی برادر امام محمد غزالی معرفی شده است. دهکده توریستی «رویین» در ۲۷ کیلومتری جاده اسفراین به بجنورد و در دره ییلاقی سرسبز رویین قرار دارد. معماری روستا به شیوه پلکانی است که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. هنر عمده بانوان در این منطقه چادرشب‌بافی است.

از جاذبه‌های طبیعی منطقه می‌توان به رود «قره‌سو» اشاره کرد که در دره‌ اسفراین جریان‌ دارد و از دامنه‌ جنوبی‌ آلاداغ‌ و کوه‌ شاه‌‌جهان‌ در شمال ‌سرچشمه‌ می‌گیرد و در جنوب‌ سبزوار در کویر و نمکزار فرو می‌رود. سرچشمه‌های‌ این‌ رودخانه‌ دارای ارزش‌های‌ تفرجگاهی‌ است‌. اما درباره کوه آلاداغ باید گفت که یکی از رشته کوه‌های مهم شهرستان اسفراین است که از شمال غربی به جنوب شرقی با نام‌های مختلفی چون سالوک،‌ سیاه‌خانه،‌ رویین،‌جاج،‌ رویین،‌ تخته میرزا،‌ کرکزو و شاه‌جهان خوانده می‌شود. استان خراسان شمالی به دلیل موقعیت جغرافیایی دارای چندین منطقه حفاظت‌شده و پارک ملی است.پارک ملی «ساریگل» بخشی از منطقه حفاظت شده ساریگل است که از سال ۱۳۵۲ تحت حفاظت بود و در سال ۱۳۸۱ از آن تفکیک و به پارک ملی ارتقا یافت. این بخش با اقلیم نیمه ‌خشک در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان اسفراین واقع است. منطقه حفاظت شده «سالوک» در سال ۱۳۵۲ حفاظت‌شده اعلام شد. وجود جنگل‌های ارس، دره‌های زیبا، تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری، نمای تاریخی پیش‌قلعه و راه‌های دسترسی مناسب، زمینه فعالیت‌های مطالعاتی را در منطقه فراهم کرده است. این منطقه بیش از ۱۱هزار هکتار وسعت دارد. بخش شرقی منطقه حفاظت‌شده سالوک با وسعت حدود ۸ هزار هکتار، در سال ۱۳۸۱ به پارک ملی ارتقا یافت. دژ قدیمی معروف به قلعه سالوک یا صعلوک از بناهای قدیمی منطقه است. این قلعه تاریخی در شمال منطقه حفاظت شده سالوک واقع شده و در انتهای دره «زاری» و بر فراز صخره‌های صعب‌العبور سالوک بنا شده است سالوک در شمال غربی اسفراین قرار دارد و در این منطقه دره‌های زیبا و جنگل‌های پراکنده مشهود است. این منطقه زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ، میش، چکاوک،‌ کبک و تیهو است و گونه‌های گیاهی مانند گلابی و آلوچه وحشی، زرشک، قره‌میغ، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا کرکو، گز انجیر و گردو است. دژ قدیمی معروف به قلعه سالوک یا صعلوک از بناهای قدیمی منطقه است. این قلعه تاریخی در شمال منطقه حفاظت شده سالوک واقع شده و در انتهای دره «زاری» و بر فراز صخره‌های صعب‌العبور سالوک بنا شده است. غارهای مهم از جمله غار رختیان و غار پلنگ تخته نیز در سالوک و غار پیش‌قلعه در منطقه ساریگل از مواردی هستند که گردشگران و طبیعت‌دوستان را به سوی خود جذب می‌کند.

باید به یاد داشت ورود به غار پیش‌قلعه در منطقه ساریگل به دلیل آن که در دیواره صخره قرار دارد مستلزم وسایل و تجهیزات است. وجود چشمه‌های فراوان مانند سیاه‌خانه، دره جوز، اردغان، سفیدارلی، بازی‌گربه، عرب و ترنو در اسفراین غبار خستگی را از تن رهگذران می‌زداید. محوطه‌های طبیعی مانند منطقه سالوک مورد تهدید عواملی مانند کشاورزی،‌ چرای مفرط و راه‌های ارتباطی که دسترسی شکارچیان را آسان کرده،‌ قرار دارد. در این میان از ورود ماشین‌های کشاورزی و الگوی ساختمان‌سازی در روستاها که باعث نابودی جنگل‌ها شده نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. اسفراین همان طور که پیش از این اشاره شد از قدمت زیادی برخوردار است. قریه‌ «نوشیروان‌« زادگاه‌ سلطان‌ انوشیروان‌ در شمال‌ شرقی‌ اسفراین یکی از نشانه‌های این امر است. بنای‌ این‌ محل‌ را به‌ قباد فیروز نسبت‌ می‌دهند. آثار مکشوفه‌ این‌ ناحیه از جمله مجسمه مفرغی بودا و همچنین‌ کاسه‌ و عودسوزی‌ که‌ با اشکال‌ هندسی‌ و خط‌ کوفی‌ تزیین‌شده‌‌ به‌ دوران‌های‌ قرون‌ اولیه‌ اسلامی‌ و مغول‌ تعلق‌ دارد. محوطه تاریخی «توی» که شامل دو محوطه توی یک و دو است یکی از وسیع‌ترین و کهن‌ترین محوطه‌های خراسان شمالی است که توالی فرهنگی از دوره پیش از تاریخ تا اواسط دوره تاریخی را در خود جای داده است. قدیمی‌ترین آثار به دست آمده در این محوطه‌ها به گمان باستان‌شناسان به اواخر دوره کلکولیتیک تعلق دارد و سفال‌های به دست آمده در سطح تپه، سفال‌های خاکستری-سیاه داغدار عصر مفرغ و سفال‌های دوره تاریخی هخامنشی و اشکانی را به یاد می‌آورند. قلعه قدیمی حسن‌آباد در حاشیه‌ روستای‌ حسن‌آباد، در شمال‌ شرقی‌ اسفراین روی‌ یک‌ پشته ‌طبیعی‌ بنا شده‌ است‌. قسمتی‌ از حصار سنگی‌ و چینه‌ای‌ قلعه که بلندی‌ آن‌ به ۴ متر می‌رسد هنوز ‌پابرجاست‌. مجموعه‌ قلعه‌ یادگاری‌ از ادوار اولیه‌ اسلامی‌ است‌. قلعه‌ «قیصر» در ۳ کیلومتری‌ روستای‌ بید از توابع‌ اسفراین واقع‌ شده‌ است‌. قدمت‌ این‌ قلعه ‌به‌ پیش‌ از اسلام‌ مربوط‌ می‌شود و در سال‌های ‌قبل‌، آثار استودان‌هایی‌ در این‌ دهکده‌ وجود داشت‌ که‌ اهالی‌ آنها را به‌ زرتشتی‌ها نسبت‌ می‌دادند.