قدیمی ترین نیایشگاه خشتی دنیا در میان مرزهای کشور ما جا خوش کرده است. جایی درست در ۶۰ کیلومترى جنوب شرق همدان و ۲۰ کیلومترى شمال غرب ملایر… روى تپه اى به ارتفاع ۳۷ متر که قدمتش به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران برمى گردد. اگر گذارتان به ملایر افتاد، می توانید نام و نشان ارگ نوشیجان را از بومیان منطقه بپرسید. ارگی که نه تنها قدیمی ترین نیایشگاه خشتی دنیا به شمار می رود، بلکه یکی از ناشناخته ترین بناهای کشور است که اگر چه از سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، اما سال ها در معرض باد و باران، بخشی از تاریخ مجسم خود را از دست داده است. برای تماشای تپه نوشیجان حتما از یک راهنما کمک بگیرید. این راهنما حتما به شما خواهد گفت که بناهای موجود بر بخش های بالایی تپه مربوط به دوره پارت ها هستند، مناطق میانی مربوط به دوره هخامنشى و بناهای موجود در پایین آن از دوره مادها برجاى مانده اند . ارگ نوشیجان در سال های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ از سوی موسسه ایرانشناسی بریتانیا مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفت که دستاورد فعالیت های آن ها، شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به ماد، هخامنشی و اشکانی بود. پس یادتان باشد برای تماشای تپه نوشیجان حتما از یک راهنما کمک بگیرید. راهنمای منطقه حتما به شما خواهد گفت که بناهای موجود بر بخش های بالایی تپه مربوط به دوره پارت ها هستند، مناطق میانی مربوط به دوره هخامنشى و بناهای موجود در پایین آن که روى سازه طبیعى تپه بنا شده اند، از دوره مادها برجاى مانده اند. بنابراین، شما با تپه ای کاملا استثنایی رو به رو هستید که در یک نگاه بخشی از هویت باستانی تان را مقابل چشمانتان می آورد!

در دوره مادها، ارگ نوشیجان مهمترین نیایشگاه مردم به شمار می رفته و به همین دلیل باستان شناسان معتقدند که عناصر موجود در این مجموعه اولین الگوهاى نیایشی مردم آن زمان را نشان می دهد. این در حالی است که به دلیل اهمیت خاص بنا، می توان اوج هنر معمارى ایرانى را در ارگ نوشیجان دید… ارگی که در فلات قاره ایران از منحصر به فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور محسوب می شود. در ضلع غربی ارگ نوشیجان می توانید اولین نیایشگاه ارگ را ببینید و کمی آن سو تر، تالار ستون دار آپادانا را که در نزدیکی معبد مرکزى دومین نیایشگاه به چشم می خورد. بقیه این بنا را اتاق ها، انبار، تونل، و حصار و دژ تشکیل می دهند. تالار ستون دار، محوطه ای است با ۱۲ پایه سنگی و ستون هایی از چوب که در گذر زمان از بین رفته اند. در اطراف این سالن ساختمان های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ظاهرا ساختمان های مسکونی محسوب می شدند. این تالار پنجره هایی شبیه به پنجره های بزرگ سنگی در تخت جمشید دارد که جلوه خاصی به آن می بخشند. در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی را می بینید که با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی دشمن را به عهده داشته است. معبد مرکزی یا دومین آتشگاه هم در مرکز مجموعه قرار دارد و بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده اند. ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و در کوچکی از اتاق کنار آتشکده، این فضا را به طبقه دوم می رساند. آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار گرفته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده است که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری می کند. علاوه بر این، ارگ نوشیجان چهار اتاق دارد که متاسفانه سقف تمام این اتاق ها خراب شده اند. اما در گذشته این سقف ها به شکل تخم مرغی ساخته شده بودند و در آنها دو سوراخ برای تهویه هوا به چشم می خورد. باستان شناسان احتمال می دهند که این اتاقها محل نگهداری طولانی مدت غذا و آذوقه بوده اند. در خارج از قلعه، حصاری مرتفع و خشتی را می بینید که با ارتفاع هشت متر و چینه های پهن و شگفت انگیزی که دارد، در طول زمان وظیفه سرکوبی دشمن را به عهده داشته است.

برای دیدن شهری که قلبش با آب می‌تپد لازم نیست راه دوری تا ایتالیا و ونیز بروید. این شهر نزدیک شماست. در خوزستان؛ شوشتر! گیرشمن، باستان‌شناس سرشناس، معتقد است غار پیده، نخستین سکونتگاه بشری بوده است و این یعنی ۱۰ هزار سال قدمت. عیلام‌شناس معروف والترهینس در کتاب دنیای گمشده عیلام، احتمال داده است شوشتر امروز همان آدامدن عیلامی باشد. اما آنچه این شهر استان خوزستان را جذاب‌تر می‌کند آبی است که در دل آن جریان دارد. باستان‌شناسان گمانه می‌زنند که در دوره هخامنشی اقتصاد وابسته به کشاورزی سبب شد سنگ بنای این آبشارها برجا گذاشته شود. حفر نهرهای ساخته دست بشر «گرگر» و «داریون» را هم به این دوره نسبت می‌دهند. پس از هخامنشیان، ساسانیان بودند که تحولی عظیم در منطقه ایجاد کردند و بی‌نظیرترین شبکه آبیاری در اعصار کهن را در این منطقه بنا نهادند. محوطه این آبشارها مجموعه‌ای است از سدها، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی. هرچند آبشارهای شوشتر را با هدف کشاورزی بنا نهادند، اما اهداف صنعتی، بازرگانی، دفاعی و معماری هم به راحتی در سایه کشاورزی به دست آمد. در منطقه شوشتر ده‌ها آسیاب ساخته شده که بزرگترین مجموعه صنعتی تا پیش از انقلاب صنعتی به شمار می‌رود. بعد از مرگ نادرشاه اوضاع شوشتر مانند سایر نقاط کشور دچار هرج و مرج شد. در زمان کریم‌خان زند نیز به دلیل شورش‌هایی که در شوشتر صورت گرفته و انواع شر و درگیری،کشاورزی و کسب و کار در این شهر از رونق افتاد.

 رودی که خندق بود : شوشتری‌ها از رودخانه دور شهرشان به عنوان خندقی برای دفاع هم استفاده می‌کردند. استفاده‌ای که شوشتر را برای دوره‌ای در تاریخ غیرقابل تسخیر کرده بود. رودخانه ساخته دست بشر «گرگر» قابل کشتی‌رانی بود و برای تجارت و بازرگانی از آن استفاده می‌شد. در سایت پایگاه میراث فرهنگی منطقه شوشتر از پل و سد شادروان در منطقه، به عنوان معدود راه‌های عبور از رودخانه پهناور کارون نام برده شده که گمان می‌رود جاده شاهی نیز از همین پل عبور می‌کرد. برخی تاریخ‌دانان معتقدند شوش و شوشتر را شوشیندخت (شوش) زن یزدگر پسر شاپور ساخت. اما برخی دیگر می‌گویند این نام در اصل «شش‌در» است چون شهر شش در یا شش دروازه داشت. در زمان افشاریه به دلیل شورشی که در این شهر علیه حکومت مرکزی انجام شد، نادرشاه به شوشتر لشکر کشید و پس از فتح شهر دست به فجایع زیادی زد. به طوری بسیاری از بزرگان شهر را کشتند. بعد از مرگ نادرشاه اوضاع شوشتر مانند سایر نقاط کشور دچار هرج و مرج شد. در زمان کریم‌خان زند نیز به دلیل شورش‌هایی که در شوشتر صورت گرفته و انواع شر و درگیری،کشاورزی و کسب و کار در این شهر از رونق افتاد. پل بند «گرگر» بر فراز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها قرار دارد که مسیر رودخانه «گرگر» را مسدود کرده و عملکردی مانند سدهای امروزی دارد که منجر به هدایت آب به تونل‌های مجموعه «آسیاب‌ها» می‌شود. پیشینه ساخت این پل بند را به دوره صفوی نسبت می دهند.در «مجموعه آسیابها و آبشارها» تعداد قابل توجهی آسیاب وجود دارد و نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب ها را می توان در این مجموعه مشاهده کرد. در شوشتر به آسیاب «آسیو» (Asyo) و مجموعه آسیاب‌ها «آسیووا»(Asyova) می‌گویند. در مجموعه آسیاب‌های شوشتر آسیاب‌ها از نوع تنوره‌ای (پره‌ای) و شیبی (چرخی) بودند.پل بند شادروان روی شاخه شطیط ساخته شده و یکی از اساسی‌ترین بخش‌های تأسیسات آبی شوشتر است. این پل بند در فهرست آثار ملی هم ثبت شده است. پیشینه ساخت این پل بند مربوط به دوره شاپور ساسانی است و بر اساس شواهد و مدارک، در زمان شاپور ساسانی پی‌ریزی و ساخته شده است. پل بند شادروان در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان، در شمال غربی شوشتر، ساخته شده است و در حال حاضر بقایای آن در کنار پل آزادگان به چشم می‌خورد.