بندر شرفخانه یکی از بنادر مهم دریاچه ارومیه‌است. این بندر در شهرستان شبستر استان آذربایجان شرقی واقع است . این بندر در مسیر قطار تبریز-دیزج خلیل-شرفخانه-سلماس قرار دارد.این بندر دارای آب و هوای معتدل و باغات سرسبز میوه‌ است. از آثار تاریخی این بندر می‌توان به اسکله تال اشاره کرد. این اسکله با قدمت یکصد سال اکنون در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.بندرشرفخانه دارای امکاناتی چون کمپ ساحلی، کشتیرانی و قایقرانی تفریحی، هتل پنج ستاره و دیگر امکانات معمول گردشگری است. این شهر در سال ۱۳۱۲ شمسی دارای شهرداری بوده و در حال حاضر جمعیت آن حدود ۲۵ هزار نفر است. بزرگترین بندر ساحلی دریاچه ارومیه‌است که در بخش مرکزی شهرستان شبستر واقع شده و رشته‌ای از راه آهن تبریز– جلفا که از صوفیان منشعب می‌شود به شرفخانه منتهی می‌شود. در این بندر تاسیسات نسبتاً مهم بندری و انبارهای کالا وجود دارد.

همچنین برای استفاده مسافرین، قایق‌های مسافربری وجود دارد. این بندر در شمال شرقی دریاچه، در فاصله ۴۹ کیلومتری صوفیان و ۳۰ کیلومتری جنوب شبستر و ۸۸ کیلومتری غربی تبریز واقع شده‌است. از نظر اقتصادی، قرار گرفتن بندر شرفخانه در ساحل شمالی دریاچه ارومیه حائز اهمیت است. در فصل تابستان تعداد کثیری از مردم به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه برای آب درمانی و لجن درمانی به این بندر وارد می‌شوند.متاسفانه در چند سال اخیر به دلیل خشکسالی و خشک شدن تدریجی دریاچه ارومیه، این بندر تجاری به خشک ترین بندر تبدیل شده و شهر بندری شرفخانه نیز به دلیل طوفان های نمکی و بایر شدن مزارع روز به روز در حال تبدیل شدن به یک شهر متروکه می باشد.

یخچال قدیمى دوقّوز پله (۹ پله) در استان آذربایجان‌غربی، شهرستان ارومیه و در خیابان عسگرخان و محله قدیمى به همین نام در کنار نهر کوچکى قرار دارد. این یخچال قدیمی که از جمله آثار دوره قاجاریه به حساب می‌آید تا قبل از گسترش شهر ارومیه نه تنها از یخ آن استفاده مى‌شد، بلکه جهت انجام مراسم چهارشنبه‌سورى مردم به کنار نهر مى‌رفتند و در کنار حوضچه آن مراسم خود را برگزار مى‌کردند. یخچال دوقّوز پله به علت فرم خاص معمارى و نوع مصالح به کار رفته در آن، سالم مانده و صدمات جدى ندیده است. مصالح آن از پى تا محل شروع پاکار قوس‌ها، از سنگ تراشدار خاکسترى است و سقف پوششى آن که به صورت طاق و چشمه مى‌باشد، از آجر انتخاب شده است. در محل شروع طاق‌ها و پاکار سقف بنا، شکاف‌هاى مدورى وجود دارد که احتمالاً محل نصب تیرهاى چوبى است که از آن‌ها به عنوان داربست استفاده مى‌کردند. عملیات ساختمانى بنا و مصالح به کار رفته در آن با دقت انتخاب شده و از نظر قدرت و استحکام در وضعیت بسیار مطلوبى قرار دارد. با توجه به عملکرد خاص بنا فاقد تزئینات خاص معماری است و تزئینات آن محدود به دقتی است که در چیدن سنگها و آجرها به کار رفته است . در ضلع شمالی بنا نورگیر و روزنه هایی برای یخ اندازی تعبیه شده است. این یخچال از دو بخش هشتی ورودی و سالن اصلی ذخیره یخ شکل گرفته است. به طوری که از این مکان قدیمی به عنوان محل تهیه و انبار یخ مورد نیاز شهر در سابق استفاده می‌شده است. با توجه به عملکرد خاص بنا فاقد تزئینات خاص معماری است و تزئینات آن محدود به دقتی است که در چیدن سنگها و آجرها به کار رفته است. یخچال نه پله که به خانه آبگینه شهر ارومیه تغییر نام و کاربری یافته، در سال ۱۳۸۰ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۴۷۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شرحی مختصر بر این نوع یخچال ها

مخازن تونلی شکل

نوعی دیگری از یخچالهاکه عموما در آذربایجان ساخته می شده که عملکرد آن مانند یخچال گنبدی بوده ولی شکل کالبدی آن متفاوت بوده است.«بخش عمده ای از بدنه این گونه یخچالها در داخل زمین بوده و دیوارهای قطور آن با سنگ لاشه  یا آجر و ملات های آبی مانند ملات ماسه آهک و ساروج ساخته می شده است ». (قبادیان ،وحید ، ۱۳۷۳ ) مخزن این نوع یخچالها به صورت دهلیز مستطیل شکل درازی هستند که به تونل شباهت دارند. عرض این نوع دهلیز ها حدود ۵ متر و طول آنها گاه به دهها متر می رسید و  سقف غالبا آجری آن از نوع تاق و تویزه و یا تاق آهنگ بوده است. (مخلصی، محمد علی ،۱۳۷۴ ) معمولا در کنار این دهلیزها اتاق های کوچکی قرار دارد که نصف ان در زیر زمین واقع شده که بوسیله پله های متعددی به کف گودال یخ راه پیدا می کنند.این یخچالها به یخچالهای زیر زمینی نیز معروفند. این یخچال ها را می توان درسرتاسر آزربایجان مشاهده کرد یخچال دوقوز پله از آثار دوره قاجاریه در اورمیه ، یخچال صادقیه از آثار دوره صفویه در بازار تبریز و یخچال الوغ بیگ در تیکان تپه (تکاب) ، یخچال چورس در روستایی به همین نام از توابع شهر خوی و یخچالهایی در شهرهای همدان و ساوه و مراغه از این نوع هستند.

حمام های قدیمی جزء بناهای با ارزش تاریخی هستند که درطول زمان ساخته و استفاده می شده اند و یکی از بناهای مهم مجموعه فضاهای شهری به حساب می آمدند . اما رفته رفته با تغییر الگوی زندگی مردمان این حمام ها به بناهایی تبدیل شدند که دیگر کاربری قبلی خود را نداشتند . حمام های تاریخی در حال حاظر به میراثی تبدیل شده اند که دارای ارزش تاریخی ، هنری ، معماری و … می باشند. حمام تاریخی شیخ سلماس یکی از این بناهای با ارزش و منحصر به فردی است که در شمال استان آذربایجان غربی قرار دارد .حمام شیخ در مرکز شهر و درون بافت سنتی شهر سلماس قرار گرفته و از سمت جنوب به خیابان سوره ای و از سمت غرب به خیابان امام خمینی و در جوار آن بازار شهر و مساجد و منازل مسکونی قراردارد.
اين حمام پس از زلزله سال ۱۳۰۹ در زمان حكومت رضاخان در بخش جديد شهر با معماري سنتي ايراني ساخته شده و باني آن مرحوم محمد تسوجي است. اين حمام تاريخي در سال ۱۳۱۲ مورد بهره برداري قرار گرفته است. اين حمام اولين و قديمي ترين حمام سلماس پس از زلزله سال ۱۳۰۹ اين شهر بوده و ابتدا حمام تسوجي نام داشته و سپس توسط شخصي به نام حاج مجتبي انتظاري معروف به شيخ اداره مي شد كه بعدها به حمام شيخ شهرت يافت. مساحت اين بناي تاريخي ۸۶۰ مترمربع است . پلان حمام مستطيل شكل بوده كه ۳۵۰ سانتيمتر از سطح خياباني كه در مركز آن واقع شده پائين تر است و داراي دو درب چوبي ورودي از ضلع جنوبي و يك درب از ضلع غربي جهت سر كشي به موتورخانه مي باشد. پي حمام از سنگ هاي معدني با ملات ماسه و آهك استفاده شده و ديوارهاي آن با تلفيق سنگ و آجر به سبك تفليسي كار شده و در مجموع مصالح به كار رفته در بنا سنگ، آجر، گچ، آهك و ماسه است.اين حمام صرفنظر از قدمت آن به لحاظ معماري ارزشمند بوده و تنها اثر باقي مانده از معماري حمام هاي سنتي در سلماس است.حمام شيخ سلماس در سال ۱۳۷۹ به شماره ۳۴۷۵ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.. حمام شیخ سلماس در حال حاظر به مجموعه فرهنگي و هنري تغییر کاربری داده و نمايشگاه آثار مردم شناسي شده است .

استان آذربایجان غربی از لحاظ چشمه و آب‌های معدنی، بسیار غنی می‌باشد. برخی از آن‌ها به دریاچه ارومیه می‌ریزند و برخی نیز از خود دریاچه فوران می‌کنند. مهم‌ترین چشمه‌های استان آذربایجان غربی به شرح زیر می‌باشند:

چشمه قی‌نجه: این چشمه در ۲۷ کیلومتری ارومیه و در ۵۰ متری جاده ارومیه- سلماس واقع گردیده است. آب از دو نقطه خارج می‌گردد و در اطراف خود رسوبات آهکی به جای می‌گذارد.

چشمه زنبیل: این چشمه در ۳۶ کیلومتری شمال شرقی ارومیه در دامنه شرقی کوه زنبیل قرار دارد. آب آن از دو نقطه خارج شده و رسوبات آهن در اطراف آن دیده می‌شود.

چشمه زندان سلیمان: این چشمه بین احمدآباد علیا و کوه زندان واقع شده است. این چشمه دارای دو مظهر (محل خروج) در جنوب زندان سلیمان می‌باشد که از آب آن‌ها در استخر طبیعی استفاده می‌کنند. آب این چشمه در درمان بیماری‌های مجاری تنفسی، روماتیسم‌ها و بیماری‌های پوستی مفید است.

چشه رازی: روستای رازی در ۶ کیلومتری بخش قطور در شهرستان خوی قرار دارد. مظهر چشمه در یک کیلومتری جاده در این ناحیه واقع شده است. آب همراه با گاز از زمین خارج می‌شود و در دامنه تپه‌ای جریان یافته و رسوب اُخرایی رنگ (قرمز مایل به قهوه‌ای) اکسید آهن از خود بر جای می‌گذارد.

چشمه کلوانس: این چشمه در شمال غربی خوی در ۹ کیلومتری چشمه دسته دره واقع گردیده است. اطراف چشمه را رسوبات اخرایی رنگ اکسید آهن پوشانده است.

چشمه دسته دره: این چشمه در ۲۹ کیلومتری شمال غربی خوی واقع است. آشامیدن آب‌ این چشمه در بیماری‌های گوارش، کبد، مجاری صفراوی، بیماری‌های معدی و روده‌ای و تغذیه مفید است. گاز کربنیک آن به هضم غذا کمک می‌کند. وجود آهن در این آب‌ها سبب ازدیاد تعداد گلبول‌های قرمز و مقدار هموگلوبین خون می‌شود و برای کم‌خونی مفید است.

چشمه قارنجه: این چشمه در ۵ کیلومتری شمال غربی روستای قارنجه از زمین خارج می‌شود. مظهر آن در مجاورت رودخانه آق‌چای واقع گردیده است. خواص درمانی آب این چشمه نیز مانند چشمه دسته دره برای تغذیه مفید است.

چشمه خان: این چشمه در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی خوی قرار دارد. این چشمه در مجاورت بستر رود قطور به‌صورت آب و گاز با فشار از زمین خارج می‌گردد و به رودخانه می‌ریزد.

چشمه ویشلق: این چشمه در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی خوی در کنار جاده واقع است. آب این چشمه مُدر (افزایش‌دهنده ادرار)، دفع‌کننده فضولات و باعث ازدیاد ترشحات معده می‌گردد.

چشمه نوایی: در ۹ کیلومتری جاده خوی- تبریز نزدیک روستای نوایی واقع است. خواص آب این چشمه مانند خواص چشمه ویشلق می‌باشد.

چشمه زارعان: در ۴ کیلومتری غرب روستای زارعان که در ۲۶ کیلومتری شمال خوی می‌باشد، واقع است. آب چشمه با فشار و گاز زیاد از زمین خارج می‌گردد.

چشمه بیلوار: در ۲۱ کیلومتری شمال شرقی خوی در جنوب روستای بیلوار واقع است. از آب این چشمه به‌صورت آشامیدنی استفاده می‌شود.

چشمه صدقیان: در جنوب شرقی روستای صدیقان که در ۸ کیلومتری سلماس واقع است از زمین خارج می‌شود.

چشمه میناس: در ۱۶ کیلومتری جنوب شرقی سلماس در جاده سلماس- ارومیه پس از روستای میناس واقع است. آب از زمین همراه گاز خارج شده و در حوضچه بزرگ طبیعی جمع می‌گردد و سپس به اطراف نفوذ می‌کند. آب این چشمه در کار گوارش معده، کبد، پانکراس و روده مؤثر می‌باشد. گاز کربنیک موجود در آب به هضم غذا کمک می‌کند.

آبگرم باش کندی: در فاصله ۶ کیلومتری جاده ماکو- بازرگان در کیلومتر ۱۳ پس از عبور از کلیسای کندی و باش کندی از زمین خارج می‌شود. خروج آب در چند نقطه همراه گاز از زمین می‌باشد. از آب این چشمه به‌صورت استحمام برای تسکین درد استفاده می‌شود.

چشمه زی سو: در ۶ کیلومتری کلیسای کندی واقع است. آب در حوضچه‌ای طبیعی از زمین خارج می‌شود و در دامنه تپه‌ای به سوی جریان آبی که از نزدیک چشمه می‌گذرد جاری می‌شود. اطراف چشمه را رسوبات اخرایی رنگ املاح آهن فرا گرفته است.

چشمه شاه آباد: آب این چشمه در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی ماکو از زمین خارج می‌شود. آب همراه گاز فراوان در حوضچه‌ای که حاصل رسوب‌گذاری خود آب می‌باشد دیده می‌شود. اطراف حوضچه را رسوبات مُتوَرِق (لایه لایه) سفید و زرد رنگ کربناته پوشانده است. از آب آن به‌صورت استحمام برای تسکین دردها استفاده می‌شود.

سیه چشمه: این چشمه در جنوب غربی ماکو و در ۵۰ کیلومتری کلیسای کندی واقع است. در اطراف نقاط خروج آب، رسوبات اخرایی اکسید آهن دیده می‌شود. آب این چشمه علاوه بر مؤثر بودن بر دستگاه گوارش، اثرات آرامش‌بخشی نیز دارد.

چشمه گرادو: در غرب مهاباد نزدیک رودی بر روی تپه‌ای آهکی به فاصله حدود ۵۰۰ متری جاده مهاباد- سردشت از دو نقطه خارج می‌گردد. آب در دو حوضچه طبیعی حاصل رسوبات کربنات مورد استفاده اهالی قرار می‌گیرد. خواص درمانی آن به شرح زیر است:

جذب این آب‌ها در دستگاه گوارش زیاد بوده و حرکات دودیِ روده‌ها را کم می‌کند. این آب‌ها باعث تورم آرام بافت‌ها می‌شود و اثر داخلی آن تعویض آب درون سلولی و در نتیجه دفع مواد سمّی می‌باشد. استفاده از این آب‌ها باعث ازدیاد انقباض‌های مجاری ادرار و در نتیجه ازدیاد مقدار ادرار می‌شود. موارد تجویز آن در بیماری‌های سنگ‌های مجاری ادرار، ازدیاد مواد ازته، نقرس، درد مفاصل، حالات تشنجی، چاقی و تورم کبد می‌باشد. موارد عدم استفاده آن در بیماری‌های پروستات، اوره بیش از یک گرم در لیتر و به طور کلی در مواردی که میزان جذب و دفع آب متناسب نباشد، ازدیاد فشار خون و اختلالات جریان خون، مواردی که سنگ‌های بزرگ مجرای صفرا به حرکت درآمده و نیز دردهای ناراحت‌کننده در اثر مصرف آب می‌باشد.

قره كليسا يا كليساي طا طائوس مقدس در شمال غرب دشت چالدران از توابع استان آذربايجان غربي واقع شده است .اين بناي باشكوه در دره اي مجاور دهكده كليسا كندي قرار دارد . علت نامگذاري قره كليسا به علت استفاده از سنگهاي سياه آذرين در ساخت بخش قديمي كليسا ميباشد .
تاريخ ساخت اين كليسا بنا به روايت موسس خورناتسي مورخ مشهور ارامنه به اوايل دوره مسيحيت بر مي گردد . بدين ترتيب كه كليساي مورد نظر برروي آرامگاه طا طا ئوس مقدس از مبشرين دين مسيحيت ساخته شده است . از سال ۱۲۴۳ .م نام كليساي طا طا ئوس مقدس متناوبا در آثار و كتب مختلف به ويژه مجامع مذهبي ارامنه به چشم ميخورد . كليساي طا طائوس بارها بوسيله چپاولگران و حاكمان وقت مورد غارت و ويراني قرار گرفته و در اين ميان سوانح طبيعي مثل زلزله بارها ساختار كليسا را راويران نموده است
طبق كتيبه موجود در نماي بخش قديمي كليسا در اوايل قرن چهارده در اثر زلزله اي مهيب ويران گشته بطوري كه در سال ۱۳۱۹ساختمان فعلي كليساي قديمي توسط اسقف زاكاريا در مدت ۱۰ سال مرمت و باز سازي گرديده است .يكي ديگر از تعميرات اساسي و ساختمان دومين كليساي پر شكوه قره كليسا در دوران حكومت عباس ميرزا وليعهد قاجار انجام گرفته است . كليساي جديد تماما با سنگهاي سفيد رنگ حجاري شده كه در نوع خود كم نظير مي باشد مزين گشته وبه فرم كليساي ايچميادزين ايروان احداث گرديده است.
باشروع جنگ ميان ايران و روس در سال ۱۸۲۷ م جمع كثيري از ارامنه آذربايجان پس از دهها قرن به آنسوي مرز ارس عزيمت نموده و عده كمي نيز كه در دهات اطراف قره كليسا ساكن بودند در ماههاي آخر جنگ جهاني اول و بايورش قواي عثماني اين محل را ترك نمودند . بدينسان دهات ارمني نشين اطراف كليسا خالي از سكنه گرديد و از آن پس اين كليسا ي شكوهمند به عنوان اثري ارزشمند از معماري كهن اين سرزمين به يادگار ماند .اطراف بناي قره كليسا راحصاري سنگي و ديوارهاي تدافعي در بر گرفته است . در چهار گوشه دور حصار برج هايي به شكل نيمدايره وجود دارد كه از لاشه سنگ ساخته شده اند ودر سمت جنوب حصار دروازه اصلي قرار دارد . پس از گذشتن از دالان كم ارتفاعي به حياط اصلي كليسا وارد مي شويم كه در ميان حياط كليساي باشكوه طا طائوس مقدس چشم هر بيننده اي را خيره مي نمايد . حصار اطراف بنا به جز ضلع غربي به وسيله اطاقكهايي پوشيده شده است . همچنين حياط بزرگي در ضلع غربي حياط وجود دارد . در بخش جنوبي اين حياط ويرانه هاي تاسيسات خدماتي و اقتصادي به جاي مانده است
بناي كليسا از دو بخش قديمي ( سياه رنگ ) و بخش جديد ( سفيد رنگ ) به صورت الحاقي تشكيل شده است . در نماي داخلي و خارجي كليساي قديم از سنگهاي سياه آذرين استفاده شده و شامل محراب اصلي در ضلع شرقي ميباشد كه از كف صحن كليسا يك متر ارتفاع دارد و با دو رديف پلكان به صحن اصلي ارتباط دارد . در دو سمت محراب اطاقكهاي تاريك به چشم ميخورد كه عده اي عقيده دارند مزار طا طا ئوس مقدس در اطاقك سمت راست محراب قرار گرفته است . پوشش اين بخش به صورت گنبدي با۱۲ترك مي باشد . كليساي سفيد داراي سه ورودي در اضلاع شمالي، غربي وجنوبي مي باشدكه ورودي اصلي كليسا در ضلع غربي قرارگرفته و بر سر در آن كتيبه معروف عباس ميرزا نصب شده است . اين ورودي متصل به برج ناقوس كليسا مي باشد كه بر روي چهار ستون سنگي عظيم بنا شده است .
پس از گذشتن از درب اصلي وارد سالن بزرگ مي شويم . سالن اصلي كليسا بصورت مربع مستطيل مي باشد كه بوسيله دو رديف ستون مجزا مي شوند . در طرفين دو راهرو وجود دارد و در هر يك از اين راهروها ودر ميان ديوار شمالي و جنوبي آبسيد هايي بوجود آورده اند . آبسيد شمالي و جنوبي قرينه يكديگر بوده و بصورت شش گوش و بفرم نيم دايره قرار گرفته اند .ديوارهاي داخلي سالن كليسا فاقد هر گونه تزئينات معماري ميباشد تنها در ضلع شمالي حوضچه غسل تعميد بي نظيري وجود دارد كه با مقرنس هاي زيبايي از سنگ حجاري شده است تزئين يافته است . نماي خارجي كليساي جديد كلا از سنگهاي سفيد آهكي ساخته شده و داراي تزئينات متنوع حجاري مي باشد .اين تزئينات شامل نيم ستونهاي برجسته – طاق نماها و حاشيه دور كليساي جديد مي باشد كه عمدتا با نقوش گل و بوته و نقوش هندسي و حيوانات و چهره حجاري شده صورت فرشتگان بصورت بر جسته تزئين يافته است .در حاشيه فوقاني تزئينات در بين ستونهاي سنگي چهره هايي از حواريون حضرت مسيح (ع ) بصورت تمام قد و با لباسهاي رسمي حجاري شده است و در وسط ديوار آبسيد شمالي پيكره ظريف حضرت مريم به چشم مي خورد .
اين بنا در فهرست آثار جهاني به ثبت رسيده است .