مقبره
آرامگاه باباطاهر عریان
آرامگاه باباطاهر عریان را میتوان از نمونههای ممتاز و بدیع معماری عصر حاضر دانست که با تلفیقی از معماری قرن هفتم و هشتم هجری، به مامنی برای علاقهمندان به ادبیات و این شاعر نامی، تبدیل شده است و از جاهای دیدنی همدان به شمار میرود. باباطاهر از شعرای مشهور و از بزرگان طریقت، در اوایل قرن پنجم هجری یعنی در دوران باروری دانش و معرفت ایران، در همدان به دنیا آمد. اما تاریخ دقیق تولد او مسجل نشده است. برخی از محققان با استناد به حروف ابجد استخراج شده از یکی از دوبیتیهای باباطاهر، سال تولد او را ۳۲۶ ه.ق دانستهاند. آن دوبیتی، بدین شرح است:
مو آن بحرم که در ظرف آمدستم چو نقطه بر سر حرف آمدستم
بهر الفی الف قدی بر آیو الف قدم که در الف آمدستم
بابا لقبی بوده است که به پیروان وارسته میدادهاند و عریان به دلیل بریدن او از تعلقات دنیوی بوده است. در میان مردم لر لقب بابا به پیران و مرشدان اهل حق نسبت داده میشود. ترانههای شورانگیز باباطاهر با لهجه دلپذیر لری سروده شده و ترجمان روح و قلب حساس و پرسوز این عارف گرانمایه است و اهل ذوق و حال را با جذبه خاص تحت تاثیر و سحر خود قرار میدهد. به دوبیتیهای باباطاهر فهلویات گفته میشود. البته اطلاق عنوان فهلویات بر این نوع دو بیتیها احتمالاً نشان میدهد که آنها در زبان پهلوی و مربوط به گویش ایران میانه است. فهلویات نامی است که بر دوبیتیهای سروده شده به گویشهای کهن نواحی (فهله) اطلاق میشود. مفرد آن فهلوه معرب صورت فارس پهلوی است. بنا بر روایات ابن مقفع نواح فهله پنج ناحیه اصفهان، ری، همدان، آذربایجان و ماهنهاوند سرزمن ماد را در بر میگرفتهاست. ابن خرداذبه پهله یا فهله را شامل ری، اصفهان، همدان، نهاوند، مهرجان کذک، ماسبذان و قزوین دانستهاست. کاربرد فهله برای سرزمین ماد به اواخر دوران اشکانیان میرسد. نمونههایی از فهلویات که در متون فارسی آمده، بیشتر به نواحی یاد شده منسوب است. با این همه از نظر زبانشناختی، سرزمین فهله را میتوان تا گیلان گسترش داد. بدین ترتیب فهلویات شامل اشعاری است که به گویشهای غرب، مرکز و شمال ایران سروده شدهاست.
ویژگیهای بنا : آرامگاه باباطاهر بر فراز تپهای در شمال غربی همدان قرار دارد. این آرامگاه در یک میدان مستطیلشکل زیبا و سرسبز قرار گرفته و دارای گنبدی فیروزهای رنگ به شکل منشور و قاعدهای هشتضلعی است. سقف آرامگاه نیز به زیبایی تمام کاشیکاری شده است. برج آرامگاه روی یک قاعدهی هشتضلعی قرار گرفته که ارتفاع آن از سطح تپه ۲۰.۳۵ متر و از سطح خیابان ۲۵.۳۰ متر است. ستونهای هشتگانهی برج، سنگ مزار، کف آرامگاه و پلههای آن از سنگ گرانیت ساخته شده است. بنای اصلی که ابعاد آن ۱۰ در ۱۰ متر است با مجموعه با مجموعهای از منشورها پوشیده شده که دارای مدخلها و منافذ نوری هستند. سنگ نمای بنا نیز از همان سنگ است و داخل آن کتیبههایی از کاشی وجود دارد. در داخل فضای آرامگاه، ۲۴ دوبیتی از این شاعر نامی روی سنگهایی مرمرین حکاکی و نصب شده است. دو لوح برنجی نیز در داخل آرامگاه وجود دارد که یکی از آنها شامل اسامی هیئت موسس انجمن آثار ملی در زمان تاسیس آرامگاه و دیگری نام افرادی است که در کنار باباطاهر دفن شدهاند. مساحت زیربنای این آرامگاه و باغ اطراف آن به ۸۹۵۶ مترمربع میرسد. برخی از بزرگان و ادیبانی که در کنار مزار باباطاهر به خاک سپرده شدهاند: محمدابن عبدالعزیز از ادیبان قرن ۳ هجری، ابوالفتح اسعد از فقیهان قرن ۶، میرزا علی نقی کوثر از دانشمندان قرن ۱۳ و مفتون همدانی از شاعران قرن ۱۴.
تاريخچهی آرامگاه باباطاهر : بنای آرامگاه باباطاهر، در سالهای متمادی چندین بار تخریب و بازسازی شده است. در قرن ششم هجری، یک برج هشت ضلعی آجری روی این بنا ساخته شده بود که به مرور زمان ویران شد. در دوره پهلوی اول شهرداری همدان اقدام به ساخت بنای جدیدی برای این شاعر معروف کشورمان کرد اما نیمهکاره ماند. در جریان همین بازسازی، یک لوح کاشی متعلق به قرن هفتم هجری پیدا شد. روی این لوح کاشی فیروزهای، آیات قرآن به خط کوفی و به صورت برجسته، نوشته شده است. این لوح، اکنون در موزهی ایران باستان نگهداری میشود. در سال ۱۳۲۹ این بنای نیمهکاره مرمت شد و در سال ۱۳۴۵ طرح بنای جدید توسط مهندس هوشنگ سیحون و مهندس فروغی ارائه شد. سال ۱۳۴۶ ساخت این آرامگاه آغاز شد و ۳ سال بعد به پایان رسید. این بنا در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶، در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسید. فضای سبز وسیعی نیز در اطراف این بنا احداث شده است. این آرامگاه جدید را میتوان تلفیقی از معماری عصر جدید و معماری قرنهای هفتم و هشتم هجری به حساب آورد.
مقبره سلمان فارسی
مرقد مطهر سلمان فارسی معروف به سلمان محمدي در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر بغداد در شهر مدائن قرار دارد. این شهر یکی از شهرهای باستانی جهان بوده که در دوره ساسانیان و در زمان ولادت رسول گرامی اسلام(ص) پایتخت ایران بوده است . مدائن شهری سرسبز و در کنار دجله قرار دارد كه مسیر دسترسی آن از جاده اصلی بغداد- کوت می باشد . پیامبراکرم(ص) به او فرمودند : نام خود را از امروز به بعد سلمان بگذار ؛ و لذا او به همین نام سلمان ، معروف و مشهور است. در فضائل و خصائص سلمان محمدي سخنان فراوانی بیان شده اما بهترین آن کلام رسول الله (ص) است که راجع به ایشان فرمودند ” سلمان از ما اهلبیت(ع) است” . در جوار مرقد سلمان سه قبر شریف دیگر از اصحاب رسول الله و امامزادگان به نام های حذیفه بن یمان، عبدالله بن جابر انصاری و طاهر بن امام محمد باقر(علبه السلام) قرار دارند . در نزدیکی مرقد سلمان فارسی ، ایوان مدائن قرار دارد که در زمان ولادت پیامبر (ص) شكاف برداشت كه این شكاف همچنان به عنوان یک معجزه الهی جلوه نمایی می کند .
آرامگاه بزرگمهر قاینی
ابوذر جمهر یکی از بزرگان منطقه قاینات بود که گاهی او را با بزرگمهر حکیم، وزیر دانای انوشیروان، یکی میدانند. برای پی بردن به این ماجرا با ما همراه باشید.
قائن یا قاین یکی از شهرهای استان خراستان جنوبی است که به علت زعفرانش شهرت زیادی دارد. شهر قائن که در گذشته دارای برج و بارو، کهندژ، خندق و ارگ بوده همراه با شهر تون (فردوس امروزی) از شهرهای مهم ایالت قهستان محسوب میشده است. با وجود ویژگیهای آب و هوای کویری این خطه جاذبههای فراوانی در گوشه و کنار این دیار به چشم میخورد که هر بینندهای را به تعجب وامیدارد. تا کنون در این شهر ۱۷۰ اثر باستانی و تاریخی از جمله تپهها و محوطههای باستانی، قلعهها، مساجد، مقابر و آرامگاهها، خانههای تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاههای سنگی و دژهای زیرزمینی شناسایی شده است. در حاشیهی جنوب این شهر و بر دامنهی رشتهکوه قهستان، مقبرهای قرار دارد که متعلق به یکی از عرفای نامدار و شاعران قرن چهارم و پنجم هجری قمری به نام بوذرجمهر قاینی است. بنای مقبره بوذرجمهر که در قرن ۶ و ۷ هجری قمری، به صورت چلیپایی و با معماری زیبایی ساخته شده است، امروزه از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار میرود. این بقعه چهار ایوانی است و گنبدی برفراز ایوانها قرار دارد. طاق ایوانها به صورت کلیل اجرا شده اما جرز اصلی طاقها به صورت نیمه بیضی باز کار شده و بعد با استفاده از پوشش کاذب به شکل کلیل درآمده است. برای تزئین داخلی بنا از گچ استفاده شده و نوع کاربندی پیشانی ایوانها به شکل طاقنماهای جناقی است. تزئینات گچکاری زیر گنبد نیز یکی از زیباترین بخشهای این بنا محسوب میشود که لچکیهای ۴ به ۸ آن مقرنسها و گچبریهای خفیف و هنرمندانهای دارد. در این مکان اتاقهای بسیار جالبی دیده می شود که یکی از آن ها گنبد زیبایی دارد که با سنگ کار شده است. مصالح اصلی به کار گرفته در ساخت این مقبره سنگ، گچ و آجر است و در پشت بقعه، صفحهای ایجاد شده که بناهای جنبی مقبره روی آن ساخته شدهاند. همچنین در کنار این مقبره درخت کهنسال بنهای دیده میشود که حداقل ۷۰۰ سال از عمر آن میگذرد. منطقه گردشگری بوذرجمهر حدود ۵۰۹ هکتار وسعت دارد که از سمت شرق و جنوب شرق به ارتفاعات کوه ابوذر و قلعه کوه از جنوب تا انتهای پارک جنگلی قهستان در ضلع شرق جاده قاین- بیرجند کشیده شده است. این بنا بهعنوان یکی از جاهای دیدنی قاين، با شماره ۲۷۵۹ در فهرست آثار می کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.
بوذرجمهر که بود؟ قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف بزرگمهر قائنی (معرب: بوذرجمهر یا ابوذرجمهر) سیاستمدار ادیب و عارف و شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری است که در دربار سلطان مسعود غزنوی خدمت می کرده است. وی به زبان فارسی و عربی سخن میگفته و از وی اشعار و قصیدههایی به جای مانده که قصیده بهاریه او از شهرت خاصی بر خوردار است. بوذرجمهر بعد از مرگ سلطان محمود تا زمان فروپاشی حکومت غزنویان در دربار سلطان مسعود غزنوی به سر برد و در اواخر حکومت غزنویان از غزنه که پایتخت بود به قاین آمد و پس از مدتی در گذشت. رضاقلی خان هدایت، مورخ دوران آل ناصری، درباره بوذرجمهر نوشته است: «وی از امرای سلطان محمود غزنوی (۳۸۷-۴۲۱) بوده، به تازی و فارسی اشعار دلکش مشتمل بر مضامین خویش میداشته» نوادگان بزرگمهر ، خانواده «نوری ابوذری» هستند که اکثرا ساکن همین شهر هستند. پسوند خانوادگی «ابوذری» متعلق به این خانواده و برگرفته از نام بوذرجمهر است.
آرامگاه کورش
آرامگاه کورش بزرگ مهمترین اثر مجموعه پاسارگاد ، بنایی است که پیشتر به نام ( مشهد مادر سلیمان ) بود و از سال ۱۸۲۰به بعد بعنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص شده و چون گوهری در میان دشت خود نمایی میکند .بنای آرامگاه میان باغهای سلطنتی قرار داشته و از سنگهای عظیم ، که درازای بعضی از آنها به هفت متر میرسد ، ساخته شده است . تخته سنگهای آرامگاه با بست های فلزی ، به هم پیوسته بوده است ، که بعدها آنها را کنده و برده اند و اکنون جایشان بصورت حفره هایی دیده میشود که بیشترشان را تعمیر کرده اند . بنای آرامگاه دو قسمت مشخص دارد ، یکی سکوئی شش پله ای که قاعده آن مربع مستطیلی به وسعت ۱۶۵ متر است و دیگری اطاقی کوچک به وسعت ۷٫۵ متر مربع که سقف شیب بامی دارد و ضخامت دیوارهایش به ۱٫۵ متر میرسد .در ورودی آرامگاه در سمت شمال غربی قرار داشته و ۷۵ سانتی متر پهنای آن است . پس از کشته شدن کورش بزرگ در جنگ با سکاها یا ایرانیان شمالی ، جسد وی را مومیایی کرده و درون تختی از زر نهاده و اشیای مهم سلطنتی و جنگی او را کنار وی گذارده بودند . در حمله اسکندر مقدونی ، یک شخص مقدونیه ای در این آرامگاه را شکسته و اشیای آن را تاراج کرده و کالبد را گزند رسانیده بود . از سویی مردم ساختن بناهای با عظمت سنگی را خارج از قوه بشری می دانسته اند و به حضرت سلیمان که دیوها را برای کارهای دشوار در خدمت داشته است ، نسبت می داده اند . به همین جهت آرامگاه کورش را هم از بناهای آن حضرت می شمرند و آنرا به مادر او نسبت می دادند و ( مشهد مادر سلیمان ) می خواندند . این بنای زیبا در فاصله ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز در شهر پاسارگاد واقع شده است . این مجموعه، پنجمین مجموعه ثبتشده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است که در نشست یونسکو که در تیرماه سال ۱۳۸۳ در چین برگزار شد به دلیل دارا بودن شاخصهای فراوان با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
چهارطاقی تیموری
بنای چهارطاقی تیموری یک بنای ۸ ضلعی است که شباهت بسیاری به یک مقبره دارد. بسیاری براین عقیدهاند که مقبره مربوط به امیرتیمور بوده است و علت این امر را تاریخی میدانند که در سنگ نوشته قبر آمده که سال ۷۵۸ هجری قمری یعنی دوره حاکمیت تیمور را نشان میدهد. بنای چهارطاقی دارای سنگ قبری سیاه رنگ و ساده است. نوشته روی سنگ قبر از بین رفته و تنها به سختی میتوان نام عید خواجه را از آن خواند. با رجوع به منابع تاریخی عصر تیموری مشخص میشود که عیدخواجه نام یکی از بزرگان و سرداران دوره تیموری است. طبق سند، به نظر میرسد که مقبره چهارطاقی مربوط به عیدخواجه است. بهطور کلی بنا دارای تاریخ مشخصی نیست و نظرات در مورد آن متفاوت است. بنای چهارطاقی دارای سردابهای است که در عمق ۱٫۵ متری از سطح فعلی زمین است. چون ساخت سردابهها در دوره ایلخانان بیشتر گزارش شده است؛ برخی براین عقیدهاند که بنا ممکن است در دوره ایلخانان ساخته شده باشد. مقبره چهارطاقی در ۶ کیلومتری شهر شیروان و ۳ کیلومتری جاده آسفالته، در مجاورت روستای زیارت قرار دارد و در قسمت شمال شرقی مقبره امامزاده حمزه رضا قرار گرفته است. مقبره تیموری شیروان، در زیر، دارای نقبهایی به طرفین است که این نقبها وسعت بسیاری را در برمیگیرد.
معماری مقبره : آرامگاه چهارطاقی بهصورت ۸ ضلعی، از خشت ساخته شده و با چوب مستحکم شده است. بنا از بیرون دارای طاق نماهایی است که پوشش جناقی دارند و با آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقه گنبد تزیین شدهاند. درهای ورودی بنا بسیار بزرگ هستند و هر کدام در حدود ۲ متر ارتفاع دارند. برای زیر و روی درها، نورگیری به عرض خود درها تعبیه شده است. مقبره همچنین دارای گنبدی است که ارتفاع آن از قسمت فوقانی ۲٫۵ متر و ارتفاع آن تا زیر گنبد ۴٫۲۸ است. تصویر زیر نمایی از مشبک پنجرههای آرامگاه را نشان میدهد. برای تزیین فضای درون بنا، در ساقه گنبد آجر بهصورت عمودی و افقی به کار رفته و بدنه خارجی گنبد نیز با روش آجر چینی دو رجه ساخته شده است. قسمت داخلی بنا بهصورت چهارگوشه است. فضای درون بنا از پوشش گچ است و تقاطع اضلاع آن از گچبری و بالای سردر، دور تا دور به رنگ فیروزهای گچبری و کتیبهنویسی شده است. امروزه بیشتر قسمتهای کتیبهها از بین رفتهاند. بنا در سال ۱۳۵۶ یکبار مرمت شده و این مرمت به شکل بنا بسیار آسیبزده است. همچنین در سالهای ۸۶ و ۸۸ نیز تعمیراتی برای مقابله با ریزش در آن صورت گرفت. بنا در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.